نقش رستم یکی از مهم ترین محوطه های باستانی ایران است که در استان فارس و نزدیکی شهر تاریخی مرودشت قرار دارد. این مجموعه ی شگفت انگیز شامل آرامگاه های شاهان هخامنشی نقش برجسته های ساسانی و بنای معروف کعبه زرتشت است. نقش رستم در طول قرن ها شاهد رویدادهای مهم تاریخی بوده و امروز به عنوان یکی از جاذبه های گردشگری و میراث فرهنگی جهانی شناخته می شود.

موقعیت جغرافیایی و راه های دسترسی به نقش رستم

نقش رستم در ۵ کیلومتری شمال روستای زنگی آباد و در فاصله ی حدود ۱۲ کیلومتری شمال تخت جمشید قرار دارد. این محوطه در دامنه ی کوهی صخره ای و در کنار رودخانه ی پلوار ساخته شده است. به دلیل قرارگیری در مسیر جاده ی شیراز–اصفهان دسترسی به این مجموعه بسیار آسان است.

برای رسیدن به نقش رستم گردشگران می توانند از مسیر جاده ی شیراز–مرودشت استفاده کنند و پس از عبور از تخت جمشید به سمت شمال حرکت کنند. این مسیر نه تنها دسترسی راحتی دارد بلکه در طول راه مناظر طبیعی زیبایی نیز دیده می شود.

تاریخچه کشف و نام گذاری نقش رستم

نام «نقش رستم» به دلیل شباهت یکی از نقش برجسته های ساسانی به قهرمان افسانه ای رستم از شاهنامه ی فردوسی انتخاب شده است. مردم محلی معتقد بودند که این نقوش داستان های پهلوانی رستم را روایت می کنند.

قدمت محوطه ی نقش رستم به دوره ی ایلامی ها بازمی گردد و بعدها توسط هخامنشیان و ساسانیان گسترش یافته است. اولین گزارش های علمی درباره ی این مجموعه به اوایل قرن نوزدهم میلادی برمی گردد زمانی که جهانگردان اروپایی مانند اوژن فلاندن و پاسکال کست از این محل بازدید و نقشه برداری کردند.

آرامگاه های شاهان هخامنشی در نقش رستم

یکی از برجسته ترین ویژگی های نقش رستم چهار آرامگاه سنگی متعلق به شاهان هخامنشی است که در دل صخره های بلند کنده شده اند. این آرامگاه ها به شکل صلیب ساخته شده اند و ورودی آن ها در ارتفاع زیادی از سطح زمین قرار دارد.

آرامگاه داریوش بزرگ

آرامگاه داریوش اول بنیان گذار تخت جمشید مهم ترین مقبره ی این مجموعه است. کتیبه های موجود در این آرامگاه به زبان های پارسی باستان ایلامی و بابلی نوشته شده و اطلاعات ارزشمندی از تاریخ هخامنشیان ارائه می دهد. داریوش در این کتیبه ها خود را «شاه شاهان» و «برگزیده ی اهورامزدا» معرفی کرده است.

دیگر آرامگاه های هخامنشی

سه آرامگاه دیگر احتمالاً متعلق به خشایارشاه اردشیر اول و داریوش دوم هستند. در بالای هر آرامگاه نقش برجسته ای از شاه ایستاده در برابر آتشدان مقدس دیده می شود که نشان دهنده ی پیوند عمیق شاه با آیین زرتشتی است.

کعبه زرتشت رازآلود ترین بنای نقش رستم

یکی از شاخص ترین بناهای سنگی در نقش رستم کعبه زرتشت است که به شکل مکعبی و به ارتفاع حدود ۱۲ متر ساخته شده است.

کاربرد دقیق این بنا هنوز به طور کامل مشخص نیست اما پژوهشگران معتقدند که ممکن است:

• محل نگهداری کتب مقدس اوستا بوده باشد
• به عنوان آتشکده یا محل نیایش استفاده شده باشد
• نقشی نجومی و تقویمی برای تعیین زمان برگزاری آیین های مذهبی داشته باشد

کتیبه های موجود روی دیوارهای کعبه زرتشت مربوط به دوران شاپور اول ساسانی و موبد کرتیر است که اطلاعات مهمی درباره ی تاریخ مذهبی ایران در اختیار می گذارد.

نقش برجسته های ساسانی نمایش قدرت شاهنشاهان

نقش رستم علاوه بر آثار هخامنشی به خاطر هشت نقش برجسته ی ساسانی نیز شهرت دارد. این نقوش شاهان ساسانی را در حال تاج گذاری یا صحنه های پیروزی نظامی نشان می دهند.

تاج گذاری اردشیر بابکان

یکی از مشهورترین نقش برجسته ها تاج گذاری اردشیر بابکان بنیان گذار سلسله ی ساسانی است. او در این نقش حلقه ی پادشاهی را از دست اهورامزدا دریافت می کند.

پیروزی شاپور اول بر امپراتور روم

یکی دیگر از نقش ها صحنه ی پیروزی شاپور اول بر والرین امپراتور روم را نشان می دهد. این نقش نماد اقتدار ایران در سده ی سوم میلادی و شکست بزرگ روم است.

سایر نقش ها شامل:

• تاج گذاری بهرام دوم
• پیروزی هرمز دوم
• صحنه های شکار و نمایش های آیینی

اهمیت مذهبی نقش رستم در ایران باستان

نقش رستم فقط یک محوطه ی سلطنتی و تاریخی نبود بلکه جایگاهی مذهبی نیز داشت. وجود آتشدان ها کتیبه های زرتشتی و نقوش مرتبط با اهورامزدا نشان می دهد که این مکان برای برگزاری مراسم مذهبی و آیین های شاهی مورد استفاده قرار می گرفت.

به نظر می رسد انتخاب موقعیت کوهستانی و بلندی صخره ها نیز با باورهای دینی ایرانیان مرتبط بوده است چرا که کوه و بلندی در فرهنگ ایران باستان جایگاه مقدسی داشت.

نقش رستم در سفرنامه ها و مطالعات باستان شناسی

از قرن نوزدهم میلادی به بعد نقش رستم توجه جهانگردان و باستان شناسان اروپایی را به خود جلب کرد. بسیاری از مستشرقان فرانسوی انگلیسی و آلمانی از این محوطه بازدید کردند و طرح ها و نقشه هایی از آن تهیه کردند.

در قرن بیستم باستان شناسان ایرانی و خارجی تحقیقات علمی گسترده ای روی نقش رستم انجام دادند و بخش هایی از کتیبه ها و نقش ها را مطالعه و مستندسازی کردند.

حفاظت و ثبت جهانی نقش رستم

نقش رستم به عنوان بخشی از مجموعه ی میراث جهانی تخت جمشید در فهرست یونسکو ثبت شده است. حفاظت از این محوطه ی تاریخی با توجه به شرایط جوی فرسایش طبیعی و حضور گردشگران اهمیت زیادی دارد.

امروزه سازمان میراث فرهنگی ایران برنامه هایی برای مرمت و نگهداری از نقش برجسته ها و آرامگاه ها اجرا می کند تا این گنجینه ی ارزشمند برای نسل های آینده باقی بماند.

نقش رستم به عنوان جاذبه گردشگری

این محوطه ی تاریخی یکی از مقاصد مهم گردشگری فرهنگی ایران است. گردشگران داخلی و خارجی معمولاً بازدید از تخت جمشید و نقش رستم را در یک روز انجام می دهند. تابستان به دلیل گرمای شدید زمان مناسبی برای بازدید نیست و فصل بهار و پاییز بیشترین گردشگر را به خود جذب می کند.

نقش رستم

نقش رستم مجموعه ای بی نظیر از آرامگاه های هخامنشی نقش برجسته های ساسانی و یادگارهای مذهبی ایران باستان است که تاریخ بیش از ۲۵۰۰ ساله را روایت می کند. این محوطه نشان دهنده ی قدرت هنر و فرهنگ ایران در دوران هخامنشی و ساسانی است و امروز به عنوان یکی از مهم ترین جاذبه های تاریخی کشور شناخته می شود.