استان مرکزی یکی از 31 استان ایران است که در بخش میانی کشور قرار گرفته و به دلیل موقعیت جغرافیایی خود از دیرباز به عنوان گذرگاه مهم تاریخی فرهنگی و اقتصادی شناخته می شود. مرکز این استان شهر اراک است که به عنوان یکی از قطب های صنعتی کشور نیز شهرت دارد.

استان مرکزی با وسعتی حدود 29,127 کیلومتر مربع در میان رشته کوه های البرز و زاگرس جای گرفته و هم مرز با استان های تهران البرز قزوین همدان لرستان قم و اصفهان است. این جایگاه باعث شده که استان مرکزی هم از لحاظ ترانزیتی و هم از نظر آب وهوایی تنوع بالایی داشته باشد.

تاریخچه و ریشه نام استان مرکزی

نام «مرکزی» به معنای «واقع شده در مرکز» است و به موقعیت جغرافیایی این استان اشاره دارد. در دوره های تاریخی منطقه ای که اکنون استان مرکزی را شامل می شود بخشی از سرزمین های کهن مادها بوده است و در دوره های اسلامی به عنوان جبال یا کوهستان و بعدها عراق عجم شناخته می شد. در دوران قاجار و اوایل پهلوی بخش بزرگی از این منطقه تحت عنوان استان عراق عجم یا استان تهران اداره می شد.

در سال 1977 (1356 هجری شمسی) با تقسیمات جدید کشوری محدوده فعلی استان مرکزی شکل گرفت و اراک به عنوان مرکز استان انتخاب شد. این تغییرات باعث شد نام «استان مرکزی» به صورت رسمی وارد تقسیمات کشوری ایران شود.

تقسیمات کشوری و شهرستان های استان مرکزی

استان مرکزی دارای 12 شهرستان 26 بخش 66 دهستان و بیش از 1,394 روستای دارای سکنه است. این ساختار اداری باعث شده که مدیریت محلی و توسعه متوازن در سراسر استان دنبال شود. مهم ترین شهرستان های استان شامل اراک ساوه خمین شازند محلات دلیجان آشتیان تفرش کمیجان خنداب زرندیه و فراهان هستند.

شهرستان اراک به دلیل تراکم جمعیتی بالا و قرارگیری صنایع مهم پرجمعیت ترین شهرستان استان است. شهرستان ساوه نیز به دلیل موقعیت نزدیک به تهران و نقش مهم در کشاورزی و صنعت جایگاه اقتصادی ویژه ای دارد. هر یک از این شهرستان ها دارای هویت فرهنگی و اقتصادی خاص خود هستند و مجموع آنها سیمای متنوع استان مرکزی را تشکیل می دهد.

جمعیت و بافت اجتماعی استان مرکزی

بر اساس سرشماری سال 2025 جمعیت استان مرکزی حدود 2,100,000 نفر بوده است. این جمعیت شامل 1,799,764 نفر شهرنشین و حدود 329,690 نفر روستایی است. رشد جمعیت در دهه های اخیر روندی آرام داشته و در کنار افزایش مهاجرت به شهرها باعث تغییر بافت اجتماعی استان شده است.

از نظر ترکیب قومی اکثریت مردم استان مرکزی فارسی زبان هستند اما اقلیت های ترک آذری لر کرد تات و همچنین گروه های کوچکی از ارامنه زرتشتیان و یهودیان نیز در برخی مناطق زندگی می کنند. این تنوع فرهنگی باعث غنای سنت ها آداب و رسوم و موسیقی محلی استان شده است. زبان غالب فارسی است اما در برخی شهرستان ها گویش های ترکی و لری نیز رایج هستند.

اقتصاد و صنایع استان مرکزی

استان مرکزی به عنوان یکی از قطب های صنعتی ایران شناخته می شود. بیش از 70 درصد از اقتصاد این استان را صنایع بزرگ و کوچک تشکیل می دهند. شهر اراک به دلیل وجود کارخانه های مهمی مانند هپکو آذرآب ماشین سازی اراک صنایع آلومینیوم واگن پارس و واحدهای پتروشیمی قلب تپنده صنعت در استان و کشور است.

علاوه بر صنعت کشاورزی نیز نقش مهمی در اقتصاد استان دارد. شهرستان ساوه با باغ های انار و پسته اش معروف است و شهرستان خنداب یکی از مراکز تولید انگور و کشمش کشور به شمار می رود. در محلات و دلیجان تولید گل های زینتی و سنگ های تزئینی بخش مهمی از اقتصاد محلی را تشکیل می دهد. دامپروری صنایع غذایی و گردشگری نیز از دیگر بخش های اقتصادی استان مرکزی هستند که در سال های اخیر رشد قابل توجهی داشته اند.

جغرافیا اقلیم و تنوع طبیعی استان مرکزی

موقعیت استان مرکزی میان رشته کوه های البرز و زاگرس باعث ایجاد تنوع اقلیمی بالا شده است. مناطق شمالی و شرقی استان دارای آب وهوای نیمه خشک و بیابانی هستند در حالی که بخش های غربی و جنوبی آب وهوای کوهستانی دارند. وجود تالاب میقان در نزدیکی اراک تأثیر زیادی بر تعدیل آب وهوا و اکوسیستم منطقه دارد و به عنوان زیستگاه پرندگان مهاجر اهمیت بین المللی پیدا کرده است.

رودخانه های مهم استان شامل قره چای دزج رود و اناربار هستند که نقش حیاتی در تأمین آب کشاورزی و صنعتی دارند. این تنوع طبیعی باعث شده که استان مرکزی علاوه بر صنعت پتانسیل بالایی در توسعه گردشگری طبیعی داشته باشد.

فرهنگ هنر و مشاهیر استان مرکزی

استان مرکزی زادگاه چهره های برجسته تاریخی و فرهنگی ایران است. میرزا تقی خان امیرکبیر صدراعظم مشهور دوره ناصرالدین شاه و آیت الله روح الله خمینی بنیان گذار جمهوری اسلامی ایران هر دو از شهرستان خمین هستند. میرزا بزرگ قائم مقام فراهانی و آیت الله اراکی نیز از دیگر شخصیت های تاثیرگذار این استان به شمار می روند.

موسیقی محلی استان مرکزی اغلب متأثر از فرهنگ عشایری و روستایی منطقه است و آداب و رسوم سنتی همچنان در جشن ها و آیین ها دیده می شود. صنایع دستی مانند قالی بافی گلیم بافی و سفالگری در برخی شهرستان ها به ویژه تفرش و فراهان رواج دارد. همچنین محلات به عنوان یکی از مراکز تولید گل های زینتی ایران جشنواره های فصلی زیبایی برگزار می کند که گردشگران زیادی را جذب می کند.

جاذبه های تاریخی و طبیعی استان مرکزی

استان مرکزی دارای جاذبه های گردشگری متنوعی است که شامل آثار تاریخی مذهبی و طبیعی می شود. از مهم ترین این جاذبه ها می توان به تالاب میقان غار چال نخجیر در دلیجان معبد خورهه در محلات بازار تاریخی ساوه آرامگاه شاهزاده محمد در خمین و ده ها بنای تاریخی دیگر اشاره کرد.

این استان به دلیل قرارگیری در مسیر جاده ابریشم و راه های تجاری تاریخی آثار متعددی از دوره های مختلف تاریخی ایران را در خود جای داده است. وجود چشمه های آبگرم در محلات و دلیجان و باغ های انار ساوه از دیگر جاذبه های طبیعی و گردشگری استان هستند.

آموزش و دانشگاه های استان مرکزی

استان مرکزی دارای زیرساخت آموزشی مناسبی است و دانشگاه های مهمی در این منطقه فعالیت می کنند. از مهم ترین مراکز علمی می توان به دانشگاه اراک دانشگاه صنعتی اراک دانشگاه علوم پزشکی اراک دانشگاه تفرش دانشگاه آزاد اسلامی واحدهای اراک ساوه و خمین و چندین مرکز آموزش عالی دیگر اشاره کرد. این مراکز آموزشی علاوه بر تأمین نیروی انسانی متخصص برای استان نقش مهمی در توسعه علمی و فناوری منطقه دارند.

زیرساخت های حمل ونقل و توسعه استان مرکزی

استان مرکزی به دلیل موقعیت استراتژیک خود به عنوان یکی از محورهای ترانزیتی کشور شناخته می شود. وجود خطوط راه آهن سراسری جاده های اصلی متصل کننده تهران به جنوب و غرب ایران و دسترسی به شبکه های حمل ونقل این استان را به نقطه ای کلیدی برای توسعه اقتصادی و صنعتی تبدیل کرده است. شهر اراک یکی از مهم ترین ایستگاه های ریلی کشور است و همین ویژگی به رشد صنایع و بازرگانی استان کمک شایانی کرده است.

استان مرکزی

با وجود پتانسیل های بالا استان مرکزی با چالش هایی نیز مواجه است. بحران کم آبی فرونشست زمین به دلیل برداشت بی رویه آب های زیرزمینی و آلودگی هوا در شهر اراک از مهم ترین مسائل زیست محیطی استان هستند. در کنار این چالش ها موقعیت جغرافیایی زیرساخت های صنعتی و نیروی انسانی تحصیل کرده فرصت های مناسبی برای توسعه استان فراهم کرده است. سرمایه گذاری در گردشگری بهینه سازی صنایع و توجه به توسعه پایدار می تواند آینده ای روشن برای استان مرکزی رقم بزند.