اشکانیان

ظهور اشکانیان چگونه شکل گرفت و چه عواملی موجب سقوط سلوکیان شد؟

ظهور اشکانیان در ابتدا نتیجه یک خیزش منطقه ای کوچک در شمال شرق ایران بود. بنیان گذار این سلسله اشک اول (Arsaces I) از قوم پرنفوذ پرنی بود که در سرزمین های خراسان بزرگ و منطقه ی معروف به پارت (پارتیا) می زیستند. در دوره ای که سلوکیان پس از اسکندر مقدونی درگیر جنگ های داخلی و شورش های متعدد بودند اشک اول با هوشمندی سیاسی و بهره گیری از شرایط بحرانی منطقه پارت را مستقل اعلام کرد.

فروپاشی تدریجی سلوکیان نیز بی تأثیر نبود. سلوکی ها نتوانسته بودند بر اقوام شرقی سلطه ای پایدار برقرار کنند. دخالت های مکرر در مسائل یونان و مصر فشار مالیاتی شدید و نارضایتی محلی از جمله عواملی بودند که زمینه ساز سقوط تدریجی آنان و موفقیت اشکانیان شد.

اشک اول آغازگر امپراتوری ماندگار اشکانیان در تاریخ ایران

اشک اول بنیان گذار سلسله اشکانی در حدود سال 247 پیش از میلاد قدرت را در منطقه پارت به دست گرفت و با اعلام استقلال از سلوکیان پایه گذار یک امپراتوری تازه شد. با آنکه اطلاعات دقیقی درباره دوران حکومت او وجود ندارد اما نقش تاریخی اش در آغاز یک دوره نوین در تاریخ ایران غیرقابل انکار است.

وی با ایجاد ساختار قبیله ای بر پایه وفاداری اقوام و فرماندهان محلی توانست حکومتی پایدار و مقاوم در برابر حملات خارجی ایجاد کند. همچنین سنت پادشاهی خانوادگی و انتقال قدرت در میان اعضای خاندان اشکانی با نظارت مجلس بزرگان از او آغاز شد.

گسترش قلمرو اشکانیان چگونه اتفاق افتاد و مرزهای آنان کجا بود؟

گسترش قلمرو اشکانیان در طول چند قرن با فراز و فرودهایی همراه بود اما در اوج قدرت این امپراتوری از فرات در غرب تا بلخ در شرق از سواحل دریای خزر در شمال تا خلیج فارس در جنوب امتداد داشت. پادشاهانی همچون مهرداد اول (171–138 پیش از میلاد) و مهرداد دوم (124–88 پیش از میلاد) نقش کلیدی در توسعه سرزمینی ایفا کردند.

مهرداد اول با شکست دادن سلوکیان در غرب و تسخیر بابل و ماد سرزمین خود را تا مرز روم گسترش داد. پس از او مهرداد دوم با گشودن شرق ایران و ایجاد روابط دیپلماتیک با چین جایگاه اشکانیان را به عنوان یک قدرت جهانی تثبیت کرد.

ساختار سیاسی و حکومتی اشکانیان چگونه عمل می کرد؟

نظام حکومتی اشکانیان برخلاف تمرکزگرایی مطلق هخامنشیان ساختاری نیمه فدرالی و بر پایه وفاداری خاندان های محلی بود. در رأس حکومت شاهنشاه قرار داشت اما شاهزادگان اشراف محلی و فرمانروایان نواحی نیز قدرت گسترده ای داشتند.

این ساختار به اشکانیان امکان می داد تا با حفظ تعادل میان مرکز و مناطق مختلف از شورش های بزرگ جلوگیری کنند. اما در عین حال باعث ضعف مرکزیت سیاسی و بروز اختلافات داخلی در دوره های بعدی شد. شورای بزرگان یا “مِهستان” نیز در انتخاب یا عزل پادشاه نقش داشت و نوعی تعادل میان سلطنت و اشرافیت برقرار می کرد.

ارتش و شیوه های نظامی در دوران اشکانیان چگونه بود؟

ارتش اشکانیان به شکل عمده بر اساس سواره نظام و نیروی پارتیزان شکل گرفته بود. یکی از نقاط قوت اشکانیان بهره گیری از سواره نظام زره پوش یا “کاتاافراکت” (Cataphract) بود که زره کامل داشتند و در نبردها مانند تانک عمل می کردند.

روش جنگی “ضربه و فرار” یا “پارثیَن شات” که در آن سواران تیرانداز هنگام فرار ناگهانی بدون توقف به عقب تیراندازی می کردند تکنیکی مرگبار و کم نظیر بود. همین سبک جنگی در نبردهای بزرگی مانند کاره (Carrhae) در سال 53 پیش از میلاد جایی که مارکوس کراسوس از رومی ها شکست خورد نقش تعیین کننده داشت.

اشکانیان و روم رابطه ای پرتنش میان دو امپراتوری بزرگ

رابطه میان اشکانیان و امپراتوری روم عمدتاً خصمانه و رقابتی بود. این دو ابرقدرت جهان باستان در طول بیش از دو قرن درگیر جنگ های متعددی شدند که بیشترشان بر سر تسلط بر ارمنستان بین النهرین و سوریه بود.

از مهم ترین این درگیری ها می توان به نبرد کاره در سال 53 پیش از میلاد لشکرکشی های تراژان و نبردهای نرون و سوروس اشاره کرد. اگرچه رومی ها گاه موفق به اشغال برخی مناطق می شدند اما هیچ گاه نتوانستند قلمرو اشکانی را به طور کامل تصرف کنند.

فرهنگ زبان و مذهب در دوران اشکانیان چه ویژگی هایی داشت؟

فرهنگ اشکانی تلفیقی از سنت های ایرانی عناصر هلنیستی و ویژگی های بومی خراسانی بود. زبان رسمی اشکانیان پهلوی اشکانی (پارتی میانه) بود که در کتیبه ها و اسناد رسمی به کار می رفت در حالی که زبان یونانی نیز در مناطق غربی به ویژه بین النهرین رایج بود.

از نظر دینی اشکانیان پیرو آیین های ایرانی پیشا-زرتشتی و زرتشتی بودند اما نوعی تساهل مذهبی داشتند. آیین مهر پرستش ایزدان باستانی ایرانی و حتی ادیان بومی مانند یهودیت و آیین های یونانی نیز در قلمرو آنان آزادانه وجود داشت.

هنر و معماری در عصر اشکانیان چگونه بود و چه ویژگی هایی داشت؟

هنر اشکانی نمایانگر یک سبک بین المللی بود که عناصر ایرانی یونانی بین النهرینی و آسیای میانه را با یکدیگر ترکیب کرده بود. در معماری استفاده از ایوان طاق و گنبد رواج یافت و به نوعی پایه گذار سبک های معماری دوره های ساسانی و اسلامی شد.

در مجسمه سازی و نقاشی دیواری چهره های تمام رخ و نگاه مستقیم به بیننده مشخصه بارز این دوره است. همچنین ظروف نقره و سفالینه هایی با تزئینات دقیق در نقاط مختلف قلمرو اشکانی یافت شده اند که نشان از پیشرفت صنایع دستی و ذوق هنری این دوران دارد.

اقتصاد اشکانیان بر چه پایه هایی استوار بود و چه نقش تجاری ای ایفا می کردند؟

اقتصاد اشکانیان متکی بر کشاورزی دامداری مالیات گیری و مهم تر از همه تجارت بود. موقعیت جغرافیایی استراتژیک ایران در مسیر جاده ابریشم باعث شد اشکانیان نقش واسطه ای مهم میان شرق و غرب ایفا کنند.

کالاهایی مانند ابریشم ادویه طلا نقره سنگ های قیمتی ظروف چینی و منسوجات در مسیر جاده ابریشم جابه جا می شدند و اشکانیان از این تجارت سود سرشاری می بردند. آنان همچنین سیستم ضرب سکه را توسعه دادند که در کنار تبادل کالا مبادلات مالی را تسهیل می کرد.

چرا و چگونه اشکانیان رو به افول رفتند؟

افول اشکانیان دلایل متعددی داشت که از جمله می توان به ضعف ساختار سیاسی رقابت های درون خاندانی کاهش درآمدها از تجارت و افزایش فشارهای خارجی اشاره کرد. در سال های پایانی حکومت اشکانیان فرماندهی نظامی و اقتدار مرکزی به شدت تضعیف شده بود.

در همین دوره اردشیر بابکان والی پارس و بنیان گذار سلسله ساسانی موفق شد با شکست آخرین پادشاه اشکانی اردوان پنجم در سال 224 میلادی قدرت را به دست بگیرد و دوره تازه ای از تاریخ ایران را آغاز کند.

میراث اشکانیان در تاریخ ایران و تأثیر آن بر فرهنگ پس از خود

اگرچه اشکانیان در مقایسه با هخامنشیان و ساسانیان کمتر مورد توجه قرار گرفته اند اما میراث آن ها در حوزه های معماری زبان ساختار نظامی سیاست داخلی و روابط خارجی تأثیرات ژرفی بر ایران بعد از خود گذاشت.

سبک معماری ایوان دار نقش برجسته های تمام رخ استفاده از زبان پهلوی و حتی مفهوم حکومت غیرمتمرکز در دوره های بعدی نیز الهام بخش بوده است. اشکانیان همچنین نخستین ایرانیانی بودند که با رومیان وارد تعامل نظامی و دیپلماتیک شدند و جایگاه ژئوپولیتیکی ایران را تثبیت کردند.