دوره دوم پهلوی

نهضت ملی شدن صنعت نفت و نقش محمدرضا شاه

یکی از مهم ترین وقایع دهه 20 شمسی نهضت ملی شدن صنعت نفت به رهبری دکتر محمد مصدق بود. این نهضت با هدف قطع نفوذ شرکت نفت انگلیس و ایران (که بعدها به بریتیش پترولیوم تبدیل شد) شکل گرفت. شاه در این دوران بیشتر نقش نمادین داشت اما به مرور با افزایش حمایت خارجی به ویژه از سوی آمریکا و انگلیس در برابر مصدق قرار گرفت. در سال 1332با وقوع کودتای 28 مرداد و حمایت سازمان سیا و MI6 دولت مصدق سقوط کرد و قدرت مطلقه شاه آغاز شد.

تثبیت قدرت شاه و تمرکزگرایی سیاسی در دهه 30 و 40

پس از کودتای 28 مرداد محمدرضا شاه با قدرت بیشتری به اداره کشور پرداخت. با تضعیف جایگاه مجلس احزاب سیاسی و مطبوعات حکومت به سوی تمرکزگرایی پیش رفت. حزب هایی نظیر حزب ملت ایران و جبهه ملی محدود شدند و «حزب رستاخیز» در دهه 50 به عنوان تنها حزب رسمی کشور معرفی شد. فضای سیاسی تحت کنترل شدید نیروهای امنیتی قرار گرفت و ساواک به یکی از مهم ترین ابزارهای حفظ قدرت بدل شد.

اصلاحات ارضی و انقلاب سفید شاه و مردم

در دهه 1340 محمدرضا شاه طرح موسوم به «انقلاب سفید» را با هدف نوسازی اقتصادی و اجتماعی اجرا کرد. این برنامه شامل اصلاحات ارضی ملی شدن جنگل ها سهیم شدن کارگران در سود کارخانه ها سپاه دانش و اعطای حق رأی به زنان بود. اگرچه این طرح ها تحولات چشم گیری ایجاد کرد اما در عین حال واکنش هایی منفی از سوی علما و طبقات سنتی به ویژه روحانیت به همراه داشت.

گسترش نهادهای مدرن و تمرکز بر توسعه اقتصادی در دوره دوم پهلوی

با درآمدهای فزاینده حاصل از فروش نفت به ویژه در دهه 1350 برنامه های عمرانی گسترده ای در کشور اجرا شد. شهرسازی مدرن توسعه دانشگاه ها گسترش راه آهن فرودگاه ها و صنایع سنگین از جمله برنامه های اصلی این دوره بود. دولت شاه با هدف تبدیل ایران به قدرت صنعتی منطقه به واردات گسترده فناوری و سرمایه خارجی اقدام کرد. با این حال توسعه نامتوازن شکاف طبقاتی و تورم از نتایج منفی این سیاست ها بود.

ارتش نیروهای امنیتی و ساواک در دوره دوم پهلوی

یکی از پایه های اصلی قدرت محمدرضا شاه در دوره دوم پهلوی تکیه بر ارتش مدرن و دستگاه اطلاعاتی قدرتمند بود. ارتش ایران در این دوره با خرید تجهیزات پیشرفته از آمریکا و اروپا و آموزش های مدرن گسترش یافت. همچنین سازمان اطلاعات و امنیت کشور (ساواک) در سال 1335 با هدف مقابله با خرابکاری جاسوسی و فعالیت های ضدامنیتی تأسیس شد. این نهاد در طول دو دهه بعدی نقشی اساسی در مهار مخالفان سیاسی کنترل مطبوعات و فضای اجتماعی ایفا کرد.

جایگاه زنان در جامعه ایران در دوره دوم پهلوی

یکی از محورهای سیاست گذاری حکومت پهلوی دوم ارتقای جایگاه زنان در جامعه بود. از مهم ترین تحولات می توان به اعطای حق رأی به زنان در سال 1341ورود زنان به مجلس شورای ملی افزایش حضور آنان در مشاغل دولتی و فعالیت در عرصه های علمی هنری و پزشکی اشاره کرد. همچنین با تصویب «قانون حمایت خانواده» در دهه 1340 شرایط ازدواج و طلاق برای زنان بهبود یافت.

نقش هنر سینما و رسانه در دوره دوم پهلوی

در این دوره دولت با حمایت از نهادهای فرهنگی و هنری تلاش کرد تصویری از جامعه ای مدرن و پیشرفته ارائه دهد. تلویزیون ملی ایران در سال 1345 آغاز به کار کرد و به یکی از ابزارهای تبلیغ حکومت تبدیل شد. سینمای ایران با فیلم های تجاری و اجتماعی گسترش یافت و کارگردان هایی چون داریوش مهرجویی مسعود کیمیایی و علی حاتمی در این فضا فعالیت کردند. در کنار آن مجلات هنری نشریات روشنفکری و کتاب های ترجمه شده نیز در فضای فرهنگی تأثیرگذار بودند.

رویدادهای بین المللی مهم در دوره دوم پهلوی

ایران در این دوره با بهره گیری از موقعیت ژئوپلیتیک خود روابط نزدیکی با کشورهای غربی به ویژه ایالات متحده برقرار کرد. از مهم ترین رویدادهای بین المللی این دوره می توان به مشارکت ایران در تأسیس سازمان اوپک (1960) افزایش قیمت جهانی نفت در دهه 70 میلادی و تحولات جنگ سرد اشاره کرد. محمدرضا شاه در تلاش بود تا ایران را به قدرت اول منطقه تبدیل کند و نقش میانجی گر در بحران های جهانی ایفا کند.

جشن های 2500 ساله شاهنشاهی نماد شکوه و تجمل گرایی در دوره دوم پهلوی

در مهرماه 1350 حکومت پهلوی مراسم باشکوهی برای گرامیداشت 2500 سال شاهنشاهی ایران در تخت جمشید برگزار کرد. این جشن با حضور سران کشورهای مختلف میهمانان خارجی و رسانه های بین المللی همراه بود. در حالی که حکومت آن را نماد عظمت ملی معرفی می کرد منتقدان از هزینه های گزاف دوری از مشکلات واقعی مردم و تشریفات تجملی آن انتقاد داشتند. این جشن ها از نظر تبلیغاتی تأثیر جهانی داشت اما در داخل کشور بازخوردهای متناقضی برانگیخت.

مخالفت های سیاسی و مذهبی با حکومت در دوره دوم پهلوی

با گسترش اقتدارگرایی محدود شدن فعالیت احزاب سانسور رسانه ها و سرکوب مخالفان جنبش های مخالف با حکومت پهلوی رشد یافت. روحانیون روشنفکران مذهبی گروه های چپ گرا دانشجویان و اقشار ناراضی در قالب جریان های مختلف به مخالفت با ساختار موجود پرداختند. شخصیت هایی چون آیت الله سید روح الله خمینی علی شریعتی و جلال آل احمد از چهره های برجسته منتقد حکومت بودند. ساواک تلاش می کرد این مخالفت ها را مهار کند اما در سال های پایانی موج نارضایتی عمومی افزایش یافت.

وضعیت اقتصادی در سال های پایانی دوره دوم پهلوی

در دهه 1350 با جهش قیمت نفت ایران به درآمدهای بی سابقه ای دست یافت. این منابع به پروژه های عظیم صنعتی عمرانی و نظامی اختصاص یافت اما توسعه اقتصادی متوازن نبود. رشد سریع شهری تورم کمبود کالاهای اساسی بیکاری در میان جوانان و افزایش وابستگی به واردات از چالش های اصلی این دوران بود. همچنین فساد اقتصادی ناکارآمدی بوروکراسی و تمرکز ثروت در دست عده ای خاص نارضایتی اجتماعی را افزایش داد.

انقلاب اسلامی پایان دوره دوم پهلوی

با تشدید اعتراضات مردمی در سال 1356 و گسترش تظاهرات در سال 1357 نظام سیاسی شاهنشاهی با بحران شدیدی روبه رو شد. اعتصابات سراسری تظاهرات خیابانی همبستگی اقشار مختلف مردم و نارضایتی از نحوه مدیریت کشور پایه های قدرت محمدرضا شاه را متزلزل کرد. در 26 دی ماه 1357 شب شاه ایران را ترک کرد و در 22 بهمن همان سال انقلاب اسلامی به رهبری امام خمینی به پیروزی رسید. این رویداد پایان سلطنت پهلوی و آغاز فصل جدیدی در تاریخ ایران بود.