تاریخچه گروه پژاک (PKK – حزب حیات آزاد کردستان شاخه ایران) به سال ۲۰۰۴ میلادی بازمی گردد زمانی که مجموعه ای از فعالان کرد ایرانی با الهام از حزب حیات آزاد کردستان ترکیه (PKK) تصمیم به تشکیل شاخه ایرانی گرفتند. این گروه در نخست به صورت سازمانی کوچک و ناشناخته فعالیت می کرد و بیشتر در مناطق کوهستانی مرزی ایران و عراق حضور داشت.

هدف اولیه ی پژاک که با شعارهای استقلال طلبانه و دفاع از حقوق کردهای ایران شناخته می شد تدریجاً به سمت خواست هایی برای حقوق فرهنگی و زبانی خودمختاری و پایان سرکوب گری سیاسی حرکت کرد. تأسیس رسمی و اعلام موجودیت عمومی پژاک در رسانه های غربی و ترکیه تقریباً با سال های ۲۰۰۵–۲۰۰۶ هم زمان شد در حالی که ایران و ترکیه آن را به عنوان گروهی تروریستی اعلام کردند.

اصول و ایدئولوژی پژاک بر مبنای اندیشه عبدالله اوجالان

پژاک براساس آموزه های عبدالله اوجالان رهبر زندانی و بنیان گذار حزب کارگران کردستان ترکیه ایدئولوژی خود را شکل داده است. ایده ی «دموکراسی زیستی» یا Democratic Confederalism که توسط اوجالان ارائه شده جایگزینی برای ملی گرایی و دولت ملت های کلاسیک است.

پژاک معتقد است کردهای ایران – مانند سایر کردهای خاورمیانه – باید به صورت فدرالی یا خودمختار در قالبی غیر دولتی فعالیت کنند. این ایدئولوژی بر مشارکت زنان عدالت اجتماعی حفاظت از محیط زیست و همزیستی مسالمت آمیز تأکید دارد.

پژاک از همان آغاز نسخه ای از ساختار قوی درونی برای خود تعریف کرد که شامل شوراهای مردمی واحدهای زنان (YPJ) و شاخه های نظامی (YPG) می شود که همه تحت چارچوب ایدئولوژی اوجالان عمل می کنند.

ساختار سازمانی و شعبه های نظامی پژاک

پژاک ساختاری ماتریسی دارد که از چندین بخش اصلی تشکیل شده است. شامل شورای مرکزی شاخه نظامی مدافع خلق (YPG) و شاخه زنان معروف به YPJ.

ساختار مجلس داخلی پژاک برخلاف بسیاری از گروه های مشابه تأکید بر رهبری جمعی دارد. مسئولیت های تصمیم گیری عمدتاً توسط شورای رهبری انجام می شود و هرکدام از شاخه ها وظایف خاص خود را دارند.

YPG و YPJ به عنوان نیروی نظامی برای حفاظت از مناطق کردنشین فعالیت می کنند. همچنین بخش سیاسی پژاک مسئول دیپلماسی غیررسمی و همکاری با احزاب کرد کشورهای همسایه است. در مناطق تحت کنترل شوراهای محلی به صورت دموکراتیک اداره می شوند و پژاک این ساختار را برگرفته از اندیشه دموکراسی زیستی معرفی می کند.

اهداف سیاسی و خواست های اصلی پژاک

از ابتدا تلاش پژاک بر دستیابی به حقوق فرهنگی زبانی و سیاسی کردهای ایران متمرکز بوده است. خواست اصلی این گروه شامل به رسمیت شناختن زبان کردی در آموزش و رسانه مشارکت سیاسی معنادار و خودمدیریتی محلی می شود.

پژاک همچنین به دنبال اصلاحات در قانون اساسی ایران است تا حقوق اقوام در چارچوب یک نظام فدرال یا حداقل خودمختاری بیشتر تضمین شود. در توافقاتی که گروه در گذشته مطرح کرده تضمین آزادی احزاب کرد در ایران پایان سرکوب فعالان فرهنگی و اصلاح سیاست های امنیتی ملازم با حقوق بشر دیده می شوند.

پژاک ادعا می کند که هدف بلندمدت آنها نه تجزیه ایران بلکه بهبود وضعیت کردهای ایرانی در چارچوب وحدت ملی است.

فعالیت های نظامی پژاک در مرز ایران و عراق

از حدود سال ۲۰۰۶ پژاک فعالیت نظامی خود را در مناطق مرزی شمال غرب ایران آغاز کرد.

این عملیات ها شامل درگیری با نیروهای امنیتی ایران گشت زنی در مرزها و ایجاد پناهگاه های کوهستانی در ارتفاعات زاگرس بوده است. نیروهای YPG و YPJ که بخش نظامی پژاک هستند در برخی موارد به عنوان مدافعان محلی عمل کرده اند.

ایران این اقدامات را حمله تروریستی تعریف کرده در حالی که پژاک آن را دفاع مشروع از عدالت قومی و مقاومت علیه سرکوب معرفی می کند. در طول سال های اخیر نیروهای امنیتی ایران چندین عملیات بزرگ را علیه پژاک انجام داده اند از جمله حملات هوایی و زمین پایه در داخل و خارج مرز ایران.

روابط پژاک با سایر احزاب کرد منطقه

پژاک ارتباط نزدیکی با PKK ترکیه دارد و بسیاری از اعضای آن سابقه عضویت یا هم پیمانی با PKK را دارند. همچنین تعاملاتی با احزاب کردی در سوریه (مانند YPG/YPJ) و احزاب کرد عراقی وجود دارد. همکاری های سیاسی و نظامی میان پژاک و این گروه ها بر مبنای مشترکات ایدئولوژیک و هدف های قومی انجام می شود.

این ارتباطات سندی از گستره منطقه ای پژاک است که دامنه ی فعالیت آنها را از مرزهای ایران فراتر برده است. البته اختلافاتی نیز وجود دارد به خصوص در نحوه تعامل با دولت های مرکزی کشورهای مربوطه. به هرحال پژاک در چارچوب منطقه داعش و درگیری های خاورمیانه به عنوان بخشی از شبکه کردهای غیر دولتی شناخته می شود.

مواضع پژاک درباره حقوق زنان و نقش فعال زنان در تشکیلات

یکی از ویژگی های متمایز پژاک تأکید ویژه بر حضور زنان در سطوح تصمیم گیری و نظامی است. شاخه ی زنان YPJ مستقل عمل می کند ولی در چارچوب استراتژی پژاک قرار دارد. زنان در پژاک از فرصت های رهبری برخوردارند بسیاری از فرماندهان برجسته ی نظامی و سیاسی آن زن هستند.

مطالبات پژاک بر مبنای برابری جنسیتی و مشارکت برابر در تمام حوزه هاست. همچنین پژاک مکانیزم هایی برای مقابله با رفتارهای تبعیض آمیز داخلی ارائه کرده از جمله آموزش درونی شوراهای ویژه ی زنان و محرمانگی در گزارش رفتار آزارگرانه. این مواضع نقش مهمی در تصویب دیدگاه پژاک به عنوان گروهی که به حقوق زنان ارزش می دهد ایفا کرده است.

دیدگاه های بین المللی و موضع ایران ترکیه و آمریکا درباره پژاک

ایران و ترکیه از آغاز پژاک را به عنوان یک گروه تروریستی معرفی کرده اند و عملیات نظامی گسترده ای علیه آن اجرا شده است. همچنین اتحادیه اروپا در برخی لیست های تروریستی پژاک را به صورت شاخه ای از PKK قید کرده است.

ایالات متحده آمریکا در گذشته PKK را گروهی تروریستی خوانده اما در مواردی برای مبارزه با داعش اجاره استفاده محدود از YPG/YPJ را داد این امر باعث سردرگمی درباره جایگاه پژاک شد. تا سال ۲۰۲۵ آمریکا هنوز رسماً پژاک را سازمانی تروریستی نمی خواند اما این گروه به طور غیر رسمی در لیست نظارتی باقی مانده است.

این پیچیدگی های سیاسی نشان دهنده فشارهای بین المللی تعاملات ژئوپلیتیک و مواردی است که پژاک در آن به عنوان بازیگری منطقه ای نقش ایفا می کند.

قلمرو عملیاتی و مناطق تحت نفوذ پژاک

پژاک عمدتاً در مناطق مرزی غرب ایران به ویژه استان های کردستان کرمانشاه و ایلام فعال است.

این مناطق کوهستانی پوشیده از پوشش جنگلی امکان پنهان شدن و ایجاد پایگاه های پنهانی را فراهم می کند. گزارش ها از منابع مختلف نشان می دهد که پژاک در برخی بخش های مرزی «سقف امنیتی محلی» ایجاد کرده و شوراهای محلی مرتبط با فعالیت های اجتماعی و اجتماعی سازی را سازماندهی کرده است.

در عراق نیز در استان هایی مثل ازربایجان غربی و شمال عراق گروه هایی با هماهنگی پژاک حضور دارند. ایران معتقد است که این مناطق به عنوان پایگاه پشت جبهه برای آموزش و تأمین نیرو استفاده می شوند و گاهی با بی ثباتی امنیتی همراه بوده اند.

فعالیت های فرهنگی رسانه ای و انتشار بیانیه ها توسط پژاک

علاوه بر فعالیت نظامی پژاک در سال های اخیر تمرکز بیشتری بر فعالیت های فرهنگی و رسانه ای گذاشته است. انتشار بیانیه های رسمی درباره درگیری ها حقوق بشر زنان زیست بوم کردها و مرگ و حصر رهبران زندانی از جمله نمونه های این رویکرد است. پژاک از شبکه های اجتماعی رسانه های کردی و وب سایت هایی مخصوص استفاده می کند تا پیام خود را به مخاطبان داخلی و بین المللی منتقل کند.

در این بیانیه ها معمولاً بر بی تعلقی خشونت و ادعاهایی درباره پاک سازی قومی و سرکوب اقلیت ها تأکید می شود.

اتهامات علیه پژاک از سوی دولت ها و پاسخ های پژاک

دولت ایران ترکیه و برخی نهادهای بین المللی پژاک را به اقدامات تروریستی ـ از جمله حمله به نیروهای امنیتی بمب گذاری ها قتل غیرنظامیان و فعالیت های قاچاق تسلیحاتی ـ متهم کرده اند. پژاک این اتهامات را رد می کند و می گوید هدف آنها فقط دفاع مشروع در برابر سرکوب و تلاش برای برابری قومی است.

در مواردی ایران اعلام کرده که پژاک از خاک عراق هدایت می شود اما پژاک پاسخ داده که فعالیت آنها بر مبنای شوراهای خودمدیریتی محلی ست نه هدایت خارجی. منتقدان همچنین پژاک را به تولید روابط وابسته با احزاب مسلح دیگر یا دریافت کمک نظامی متهم کرده اند پژاک در دفاع گفته است هرگونه کمک نظامی در چارچوب مبارزه با داعش یا حمایت از کردهای ساکن مناطق مرزی بوده است.

پیامدها و تأثیرات پژاک بر جامعه کرد در ایران

از نظر اجتماعی پژاک در میان برخی اقشار کرد ایران محور هویتی قوی ایجاد کرده است. حرکت های فرهنگی و سمینارهای آموزشی باعث گسترش ادبیات کرد و زبان کردی شده است. اما در سوی دیگر فعالیت نظامی و سرکوب های متقابل موجب تبعات سنگینی برای مردم محلی شده شامل جابه جایی اجباری توقیف اموال و خشونت دولتی که هدف آن قطع ارتباط محلی با پژاک بوده است.

در مجموع پژاک را می توان هم پدیده ای سیاسی مقاومتی دانست و هم عاملی که باعث تقابل امنیتی و بازتولید منازعه در منطقه شده است.

چشم انداز آینده پژاک و چشم انداز سیاسی کردهای ایران

چشم انداز آینده پژاک به عوامل متعددی بستگی دارد تغییرات در سیاست داخلی ایران یا ترکیه فشارهای بین المللی بر حقوق بشر و تعامل با احزاب کردی در منطقه. اگر اصلاحات قانون اساسی یا گفتمان فدرالی در ایران تقویت شود پژاک ممکن است تمایل به تغییر مسیر به فعالیت های سیاسی و فرهنگی بیشتری نشان دهد. برعکس اگر سرکوب امنیتی تشدید شود گروه احتمالاً به فعالیت های زیرزمینی خود ادامه خواهد داد.

به طور کلی پژاک در میان کردهای ایران و منطقه به عنوان نیرویی تأثیرگذار شناخته می شود که می تواند هم تغییر اجتماعی ایجاد کند و هم موجب تقابل امنیتی گردد.

گروه پژاک

پژاک گروهی است که در دهه نخست قرن بیست ویکم با هدف دفاع از حقوق کردهای ایران و الهام از اندیشه عبدالله اوجالان شکل گرفت. ساختار سیاسی و نظامی منطبق با دموکراسی زیستی و تأکید بر مشارکت زنان از ویژگی های کلیدی آن است.

در عین حال فعالیت های نظامی پژاک و برخوردهای دولتی باعث شده این گروه در چشم برخی کشورها به عنوان سازمانی تروریستی دیده شود. در آینده تعامل میان مطالبات کردی فشارهای بین المللی و تغییر فضای سیاسی ایران و منطقه تعیین کننده مسیر پژاک خواهد بود – چه به سمت مذاکره و فعالیت سیاسی و چه ادامه ی مقاومت مسلحانه.