عزت الله انتظامی

عزت الله انتظامی (Ezzatolah Entezami) بازیگری بی بدیل و چهره ای ماندگار و مشهور به «آقای بازیگر» و کارگردان تئاتر، سینما و تلویزیون در تاریخ هنر ایران است. او با بیش از هفت دهه فعالیت در عرصه های تئاتر سینما و تلویزیون نقش های فراموش نشدنی ای را در ذهن مخاطبان حک کرده است.

از مش حسن در «گاو» تا خان مظفر در «هزاردستان» هر یک از نقش آفرینی های او گواهی بر توانمندی و تعهدش به هنر بازیگری است.

زندگی نامه عزت الله انتظامی

عزت الله انتظامی در ۳۰ خرداد ۱۳۰۳ در محلهٔ سنگلج تهران به دنیا آمد. او تحصیلات خود را در دانشکدهٔ هنرهای زیبای دانشگاه تهران به پایان رساند و در سال ۱۳۵۱ فارغ التحصیل شد.

از نوجوانی به هنر نمایش علاقه مند بود و فعالیت های هنری اش را با پیش پرده خوانی در تماشاخانه های لاله زار آغاز کرد. در طول زندگی اش انتظامی بیش از ۴۰۰ اثر نمایشی سینمایی و تلویزیونی را در کارنامهٔ خود ثبت کرد.

شروع فعالیت هنری عزت الله انتظامی

انتظامی فعالیت هنری خود را در سال های نوجوانی با پیش پرده خوانی در تماشاخانه های لاله زار آغاز کرد. در سال ۱۳۲۰ نخستین نمایش حرفه ای خود را با عنوان «اولتیماتوم» نوشتهٔ پرویز خطیبی به کارگردانی اصغر تفکری در تئاتر پاریس اجرا کرد.

او تا سال ۱۳۲۶ در بیش از ده نمایش نقش آفرینی کرد. نخستین تجربهٔ سینمایی اش بازی در فیلم «واریته بهاری» به کارگردانی پرویز خطیبی بود.

آثار مهم عزت الله انتظامی

عزت الله انتظامی در طول بیش از شصت سال فعالیت حرفه ای در آثار سینمایی و تلویزیونی متعددی نقش آفرینی کرد که بسیاری از آن ها نه تنها در زمان خود مورد توجه قرار گرفتند بلکه در حافظهٔ تاریخی مخاطبان ایرانی نیز ماندگار شدند.

ویژگی بارز کارنامهٔ هنری او تنوع در انتخاب نقش ها بازی در ژانرهای مختلف و همکاری با بزرگ ترین کارگردانان تاریخ سینمای ایران بود. در ادامه به برجسته ترین آثار او اشاره می شود

گاو (۱۳۴۸)

فیلم «گاو» به کارگردانی داریوش مهرجویی و بر اساس داستانی از غلامحسین ساعدی یکی از نخستین نمونه های موج نو در سینمای ایران بود و نقطهٔ عطفی در تاریخ سینمای ملی محسوب می شود.

انتظامی با بازی در نقش مش حسن کشاورزی روستایی که پس از مرگ تنها گاوش دچار بحران روحی می شود و خود را گاو می پندارد تحولی عمیق در بازیگری سینمای ایران ایجاد کرد.

این نقش آفرینی ترکیبی از احساس فروتنی و جنون تدریجی بود که با ظرافت و درک بالا توسط انتظامی ارائه شد. او برای این بازی جایزهٔ هوگو نقره ای بهترین بازیگر نقش اول مرد از جشنوارهٔ بین المللی فیلم شیکاگو را دریافت کرد. «گاو» همچنان به عنوان یکی از مهم ترین فیلم های تاریخ سینمای ایران شناخته می شود.

آقای هالو (۱۳۴۹)

در ادامهٔ موفقیت فیلم «گاو» انتظامی بار دیگر با داریوش مهرجویی همکاری کرد و نقش آقای هالو را ایفا کرد مردی ساده دل روستایی و بااخلاق که وارد شهر می شود و با فساد و ریاکاری جامعهٔ شهری روبرو می گردد.

این فیلم با نگاهی طنزآلود به تضاد سنت و مدرنیته فرهنگ روستایی و شهری طبقهٔ اجتماعی و تقابل ظاهر و باطن می پردازد. انتظامی در نقش آقای هالو طیفی از رفتارهای معصومانه تا واکنش های اجتماعی را به زیبایی به نمایش گذاشت و موفق شد جایزهٔ بهترین بازیگر مرد جشنوارهٔ سپاس را برای این نقش دریافت کند.

حاجی واشنگتن (۱۳۶۱)

فیلمی به نویسندگی و کارگردانی علی حاتمی که در آن عزت الله انتظامی نقش حسینقلی خان صدرالسلطنه نخستین سفیر ایران در آمریکا در دورهٔ ناصرالدین شاه را ایفا کرد. «حاجی واشنگتن» فیلمی شاعرانه و فلسفی بود که بر تنهایی غرور ملی ناکارآمدی دیپلماتیک و شکاف تمدنی میان شرق و غرب تمرکز داشت.

نقش انتظامی در این فیلم یکی از پیچیده ترین و در عین حال باشکوه ترین بازی های او بود. از لحظه های طنز تلخ گرفته تا مونولوگ های احساسی بازی او چنان عمیق و اثرگذار بود که بسیاری آن را یکی از بهترین بازی های تاریخ سینمای ایران می دانند. متأسفانه این فیلم سال ها توقیف بود و دیرتر از زمان تولیدش به نمایش عمومی درآمد اما تأثیر آن همچنان پابرجاست.

هزاردستان (۱۳۶۶)

مجموعهٔ تلویزیونی شاهکار «هزاردستان» به کارگردانی علی حاتمی اثری فاخر و ملی است که تاریخ سیاست و فرهنگ قاجار و پهلوی را با نگاهی شاعرانه روایت می کند. انتظامی در این سریال نقش خان مظفر یکی از شخصیت های محوری و قدرتمند قصه را بازی کرد.

نقش آفرینی او در کنار بزرگانی چون محمدعلی کشاورز علی نصیریان و جمشید مشایخی ترکیبی از وقار اقتدار و پنهان کاری سیاسی بود. «هزاردستان» نه فقط به عنوان یک مجموعهٔ تلویزیونی ماندگار شناخته می شود بلکه جایگاه عزت الله انتظامی را به عنوان ستون اصلی هنر نمایشی ایران تثبیت کرد.

اجاره نشین ها (۱۳۶۵)

این فیلم کمدی اجتماعی به کارگردانی داریوش مهرجویی نمونه ای از سینمای نقادانهٔ دوران پس از انقلاب است که در آن رفتارهای اجتماعی فرهنگ شهرنشینی اختلاف طبقاتی و رابطهٔ مالک و مستأجر با زبانی طنز و گزنده به تصویر کشیده شده است.

عزت الله انتظامی در نقش مالک ساختمان که میان مستأجران دچار تنش و بحران می شود بار دیگر توانایی خود را در ایفای نقش های کمدی-انتقادی نشان داد. بازی او ترکیبی از طنز تلخ و دلسوزی بود و مورد تحسین منتقدان و مخاطبان قرار گرفت. «اجاره نشین ها» از پرفروش ترین فیلم های دههٔ شصت شد و همچنان مورد بازبینی نسل های مختلف است.

دیگر آثار مهم در کارنامه انتظامی

به جز آثار برجسته ای که پیش تر به آن ها اشاره شد عزت الله انتظامی در مجموعه ای از فیلم ها و سریال های دیگر نیز حضور داشت که هر یک به نوعی نقش او را در تثبیت جایگاه هنر بازیگری ایران تقویت کردند. این آثار گرچه شاید کمتر از برخی فیلم های شاخص او شناخته شده باشند اما هر کدام در زمان خود اثری مهم و جریان ساز بودند.

«کمال الملک» (۱۳۶۲)

در این فیلم تاریخی به کارگردانی علی حاتمی انتظامی در نقش ناصرالدین شاه قاجار ظاهر شد. او با لحنی خاص و شخصیتی دوگانه چهره ای پیچیده از پادشاهی اهل هنر اما خودکامه را به تصویر کشید.

«روسری آبی» (۱۳۷۳)

فیلمی اجتماعی از رخشان بنی اعتماد با محوریت مسائل کارگری و زنان روستایی. انتظامی در نقش یک مالک سنتی و در عین حال انسان دوست تضاد نسل ها و دیدگاه ها را به زیبایی نمایان کرد.

«خانه ای روی آب» (۱۳۸۰)

یکی از آثار فلسفی و تأمل برانگیز بهمن فرمان آرا که انتظامی در آن نقش پدر دکتر سپانلو (با بازی رضا کیانیان) را ایفا کرد نقشی کوتاه اما عمیق که بازتاب دهنده دغدغه های انسانی و بحران های درونی بود.

«گاوخونی» (۱۳۸۱)

فیلمی با فضایی سوررئال و وهم آلود به کارگردانی بهروز افخمی اقتباسی از داستانی از جعفر مدرس صادقی. انتظامی با بازی خاص و ساکت خود حال وهوای رازآلود اثر را تقویت کرد و حضورش در این فیلم یکی از دلایل اصلی ماندگاری آن شد.

«ستارخان» (۱۳۵۱)

در این اثر تاریخی ساختهٔ علی حاتمی او نقش ستارخان یکی از قهرمانان انقلاب مشروطه را بازی کرد. انتظامی با جسارت و صلابت در این نقش توانست یکی از نخستین بازنمایی های موفق از یک شخصیت تاریخی در سینمای ایران را خلق کند.

جوایز و افتخارات عزت الله انتظامی

عزت الله انتظامی در طول بیش از شش دهه فعالیت هنری موفق شد افتخارات گوناگونی را از جشنواره ها نهادهای فرهنگی و محافل بین المللی دریافت کند. این جوایز و تقدیرها نه تنها نشانه ای از توانایی و نبوغ هنری اوست بلکه گواهی بر جایگاه بی بدیل او در تاریخ تئاتر و سینمای ایران به شمار می آید. در زیر به مهم ترین افتخارات و جوایز او اشاره شده است

جایزهٔ هوگو نقره ای بهترین بازیگر نقش اول مرد

در سال 1969 فیلم «گاو» به کارگردانی داریوش مهرجویی در جشنوارهٔ بین المللی فیلم شیکاگو به نمایش درآمد. عزت الله انتظامی با ایفای نقش مش حسن شخصیتی تراژیک و پیچیده موفق شد جایزهٔ هوگو نقره ای را در بخش بهترین بازیگر نقش اول مرد از آن خود کند.

این جایزه نخستین موفقیت جهانی سینمای ایران به حساب می آید و نقطهٔ عطفی در شناساندن چهرهٔ انتظامی در سطح بین المللی بود.

جایزهٔ بهترین بازیگر از جشنوارهٔ سپاس

در سال 1350 او برای بازی در فیلم «آقای هالو» ساختهٔ داریوش مهرجویی موفق به دریافت جایزهٔ بهترین بازیگر مرد از جشنوارهٔ سینمایی سپاس شد. این فیلم که ترکیبی از طنز اجتماعی و نقد رفتارهای روزمرهٔ جامعهٔ شهری بود شخصیت تازه ای از انتظامی را به نمایش گذاشت و نشان داد که او نه فقط در درام های جدی بلکه در آثار طنازانه نیز چیره دست است.

سیمرغ بلورین بهترین بازیگر نقش اول مرد

در دهه های بعدی با تثبیت جایگاهش به عنوان یکی از ستون های اصلی سینمای ایران عزت الله انتظامی بارها مورد تقدیر جشنوارهٔ فیلم فجر قرار گرفت. از جمله این جوایز می توان به دریافت سیمرغ بلورین بهترین بازیگر نقش اول مرد برای فیلم های زیر اشاره کرد

«گراند سینما» (1370) به کارگردانی حسن هدایت

«روز فرشته» (1372) ساختهٔ بهروز افخمی

«گاوخونی» (1381) به کارگردانی بهروز افخمی بر اساس داستانی از جعفر مدرس صادقی

در هر یک از این فیلم ها انتظامی با تسلط کامل بر زبان بدن دیالوگ پردازی و انتقال احساس توانست مخاطب را با خود همراه کند و بار دیگر توانایی بی نظیرش را در بازیگری به اثبات برساند.

سیمرغ بلورین بهترین بازیگر نقش مکمل مرد

در سال 1380 انتظامی با بازی در فیلم «خانه ای روی آب» به کارگردانی بهمن فرمان آرا موفق به دریافت سیمرغ بلورین بهترین بازیگر نقش مکمل مرد شد. در این فیلم که به مفاهیمی چون مرگ انسان دوستی و بحران های اجتماعی می پردازد نقش آفرینی موجز و در عین حال تاثیرگذار انتظامی یکی از نقاط قوت اثر بود.

تقدیر بین المللی از سوی یونسکو

در سال 2007 سازمان آموزشی علمی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو) در مراسمی در پاریس از خدمات فرهنگی و هنری عزت الله انتظامی تقدیر به عمل آورد.

این تجلیل نه تنها نشان دهندهٔ جایگاه جهانی او به عنوان هنرمندی فرهنگی و متعهد بود بلکه اهمیت نقش هنرمندان ایرانی در ارتقای هنر و فرهنگ جهانی را نیز برجسته ساخت. حضور انتظامی در این مراسم با واکنش گستردهٔ رسانه های داخلی و خارجی همراه شد.

دیگر تجلیل ها و نشان ها

به جز جوایز رسمی عزت الله انتظامی در طول عمر خود از سوی نهادهای متعددی تجلیل شد. از جمله:

نشان درجه یک هنری از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی

تندیس خانه سینما برای یک عمر فعالیت هنری

نشان آکادمی هنرهای نمایشی ایران

و انتخاب به عنوان چهرهٔ ماندگار سال در حوزهٔ هنر و فرهنگ

سبک بازیگری عزت الله انتظامی

سبک بازیگری عزت الله انتظامی ترکیبی از تکنیک های تئاتری و واقع گرایی سینمایی بود. او با دقت و وسواس خاصی به تحلیل شخصیت ها می پرداخت و برای ایفای نقش هایش تحقیقات گسترده ای انجام می داد.

برای مثال پیش از بازی در نقش مش حسن در فیلم «گاو» ۱۵ روز تمام رفتار گاوها را در طویله ای مشاهده کرد تا بتواند به درستی با نقش همذات پنداری کند.انتظامی توانایی بالایی در انتقال احساسات و درک عمیق از شخصیت ها داشت که این ویژگی ها او را به یکی از برجسته ترین بازیگران تاریخ سینمای ایران تبدیل کرد.

زندگی شخصی عزت الله انتظامی

عزت الله انتظامی در طول زندگی اش فردی متعهد به خانواده و هنر بود. او در سال های پایانی عمرش خانهٔ خود را به خانه موزه تبدیل کرد تا یاد و خاطرهٔ هنر و هنرمندان را زنده نگه دارد. این خانه موزه در سال ۱۳۹۳ هم زمان با آغاز پانزدهمین جشنوارهٔ بین المللی نمایش عروسکی به صورت رسمی افتتاح شد.

او در ۲۶ مرداد ۱۳۹۷ در سن ۹۴ سالگی در بیمارستان باهنر تهران درگذشت. پیکر او در قطعهٔ هنرمندان بهشت زهرا به خاک سپرده شد.

عزت الله انتظامی با کارنامه ای پربار و نقش آفرینی های ماندگار به عنوان یکی از ستون های اصلی هنر نمایش ایران شناخته می شود. او نه تنها در عرصهٔ بازیگری بلکه در ترویج و حفظ فرهنگ و هنر ایران نقش بسزایی ایفا کرد. یاد و خاطرهٔ او همواره در دل دوستداران هنر زنده خواهد ماند.