سلجوقیان

طغرل بیک بنیان گذار رسمی دولت سلجوقی

طغرل بیک نوه سلجوق مؤسس رسمی حکومت سلجوقیان بزرگ محسوب می شود. وی پس از پیروزی بر غزنویان در نبرد دندانقان در سال 1040 میلادی خراسان را به تصرف خود درآورد. سپس با حمایت خلفای عباسی وارد بغداد شد و عنوان “سلطان” را از خلیفه القائم دریافت کرد. این اتحاد باعث مشروعیت یافتن قدرت نظامی آنها در جهان اسلامی شد. از آن زمان به بعد حکومتشان به حافظان قدرت سیاسی خلفای عباسی تبدیل شدند.

گسترش امپراتوری سلجوقیان از آناتولی تا آسیای مرکزی

سلجوقیان در زمان آلب ارسلان و ملک شاه مرزهای حکومت خود را به وسعت بی سابقه ای رساندند. فتح آناتولی پس از نبرد ملازگرد در سال 1071 میلادی نقطه عطفی در تاریخ بود چرا که نه تنها بیزانس را تضعیف کرد بلکه زمینه ساز حضور ترکان در آسیای صغیر شد. در شرق نیز مناطق گسترده ای از خراسان ماوراءالنهر و ایران مرکزی تحت کنترل آن ها قرار گرفت. قلمرو سلجوقیان از دریای مدیترانه تا مرزهای چین گسترده بود.

ساختار سیاسی نظامی و دیوانی در دوره سلجوقیان

نظام حکومتی سلجوقیان ترکیبی از سنت های ایرانی اسلامی و ترک تباری بود. در رأس قدرت سلطان قرار داشت که از مشروعیت دینی خلیفه برخوردار بود. در کنار او وزیری کارآمد قرار می گرفت که مهم ترین مقام اداری بود. استفاده از نظام اقطاع که بر اساس آن زمین ها به نظامیان واگذار می شد ساختار نظامی را تقویت می کرد. دیوان های مالی نظامی رسائل و انشاء نیز مشابه ساختارهای ساسانی و عباسی عمل می کردند. شهرهایی چون نیشابور ری و بغداد به مراکز سیاسی و اداری تبدیل شدند.

خواجه نظام الملک طوسی معمار دیوان سالاری سلجوقی

یکی از برجسته ترین چهره های تاریخ سلجوقیان خواجه نظام الملک طوسی است. وی وزیر ملک شاه سلجوقی بود و به عنوان نابغه ای در مدیریت و سیاست شناخته می شود. او بنیان گذار مدارس نظامیه بود که نقش مهمی در آموزش علمای اهل سنت و تقویت تفکر اشعری ایفا کرد. کتاب «سیاست نامه» او همچنان به عنوان منبعی مهم در شناخت ساختار سیاسی قرون وسطای اسلامی شناخته می شود. اقدامات خواجه نظام الملک نه تنها در تحکیم دولت سلجوقی بلکه در فرهنگ اسلامی تأثیر ماندگاری بر جای گذاشت.

نظامیه ها مراکز آموزشی و دینی در دوران سلجوقیان

مدارس نظامیه از دستاوردهای بزرگ فرهنگی دوره سلجوقی بودند. نخستین نظامیه در بغداد بنیان گذاری شد و به سرعت در نیشابور بلخ هرات اصفهان و دیگر شهرها گسترش یافت. این مراکز آموزشی برای تربیت علما قضات و فقیهان مذهب شافعی ایجاد شده بودند و در تقابل با تفکرات شیعی و باطنی عمل می کردند. از جمله شاگردان معروف این مدارس می توان به امام محمد غزالی اشاره کرد که در نظامیه بغداد تدریس می کرد.

فرهنگ معماری و هنر در دوران سلجوقیان

سلجوقیان نقش مهمی در احیای فرهنگ ایرانی اسلامی داشتند. آن ها از زبان فارسی به عنوان زبان ادبی و اداری حمایت کردند و شاعران بزرگی مانند عمر خیام سنایی و انوری در دربار آن ها شکوفا شدند. در حوزه معماری بناهایی چون گنبد سلطانیه رباط شرف و مدرسه های متعدد با سبک آجرکاری و گنبدهای دوپوش معروف اند. همچنین نقاشی خوشنویسی فلزکاری و سرامیک سازی در دوره سلجوقی رشد چشمگیری یافت.

تأثیر سلجوقیان بر ساختار مذهبی جهان اسلام

سلجوقیان خود را حامی مذهب اهل سنت و خلیفه عباسی می دانستند. در برابر خلافت فاطمی شیعی در مصر آن ها تلاش کردند با استقرار مدارس نظامیه و پشتیبانی از علمای اهل سنت مذهب شافعی را تقویت کنند. این اقدامات باعث شکل گیری نوعی وحدت مذهبی در مناطق تحت سلطه سلجوقیان شد. همچنین این دولت سهم مهمی در تقویت نهاد قضاوت وقف و نظارت شرعی داشت.

انشعاب های درونی و ظهور سلجوقیان روم کرمان و عراق

پس از مرگ ملک شاه در سال 1092 میلادی سلجوقیان به چند شاخه مستقل تقسیم شدند

روم در آسیای صغیر

کرمان در جنوب شرق ایران

عراق و ایران در نواحی مرکزی. این انشعاب ها ناشی از رقابت های خانوادگی ضعف جانشینان و فشارهای خارجی بود. با این حال هر یک از این شاخه ها تا مدتی در منطقه خود نفوذ داشتند و نقش محوری در تعامل فرهنگی و نظامی با همسایگان ایفا کردند.

برخورد سلجوقیان با جنگ های صلیبی

سلجوقیان اولین قدرت اسلامی بودند که با موج نخست جنگ های صلیبی مواجه شدند. در زمان ملک شاه و جانشینانش بسیاری از مناطق شام و آناتولی صحنه درگیری با صلیبیون شد. رومیان سلجوق مستقیماً با این تهدیدها درگیر بودند و شهرهایی مانند نیقیه و انطاکیه از دست رفتند. هرچند آمها در مهار کامل جنگ های صلیبی موفق نبودند اما زمینه ساز قدرت گیری ایوبیان و بعدها ممالیک در مواجهه با صلیبیون شدند.

زوال تدریجی سلجوقیان از درون تا برون

افول سلجوقیان به دلایلی چون اختلافات داخلی ضعف شاهزادگان نفوذ نظامیان ترک تبار فشارهای اسماعیلیان (حشاشین) و تهاجمات خارجی مانند مغول ها بازمی گردد. با حمله مغول ها در قرن 13 میلادی بقایای آنها یکی پس از دیگری از بین رفتند یا تحت فرمانروایی ایلخانان قرار گرفتند. آخرین سلجوقیان روم تا حدود قرن 14 میلادی به حیات نیمه مستقل ادامه دادند اما دیگر نقش امپراتوری نداشتند.

میراث ماندگار سلجوقیان در تاریخ ایران و اسلام

سلجوقیان نقشی کلیدی در شکل دهی به ساختار سیاسی و فرهنگی جهان اسلامی داشتند. آن ها توانستند پس از قرن ها ایران و جهان اسلام را متحد کنند و به تعادلی میان سنت های ایرانی ترک تبار و اسلامی دست یابند. تأسیس نهادهای آموزشی حمایت از زبان فارسی توسعه معماری و هنر اسلامی و تثبیت قدرت خلفای عباسی از جمله آثار ماندگار این سلسله است. به ویژه نفوذ آن ها در شکل گیری فرهنگ اسلامی در آناتولی و پایه گذاری امپراتوری عثمانی غیرقابل انکار است.