قاجار

ساختار سیاسی در دوره قاجار از تمرکز قدرت سلطنتی تا نفوذ اشراف زادگان

حکومت قاجاریه بر پایه تمرکز قدرت در دست شاه بنا شده بود اما در عمل بسیاری از تصمیمات مهم با دخالت اشراف زادگان درباریان روحانیون و حکام ایالتی اتخاذ می شد. شاه قدرت مطلق داشت اما ضعف در مدیریت فساد درباری و ناتوانی در مواجهه با تهدیدات خارجی باعث شد اقتدار حکومت قاجار همواره با چالش هایی همراه باشد.

فتحعلی شاه قاجار و جنگ های ایران و روس از شکست تا قراردادهای ننگین

یکی از نقاط عطف دوره قاجار جنگ های ایران و روس بود که در زمان فتحعلی شاه قاجار (1797 تا 1834 میلادی) رخ داد. این جنگ ها که در دو دوره (1804 تا 1813 و 1826 تا 1828) انجام شد به شکست ایران انجامید و منجر به امضای قراردادهای گلستان و ترکمانچای شد. بر اساس این قراردادها بخش هایی از قفقاز شامل گرجستان ارمنستان آذربایجان و داغستان از ایران جدا شد و به روسیه واگذار گردید.

ناصرالدین شاه قاجار و دوران اصلاحات نیم بند پادشاهی طولانی با دستاوردهای متضاد

ناصرالدین شاه قاجار که از سال 1848 تا 1896 میلادی سلطنت کرد طولانی ترین دوران پادشاهی را در میان پادشاهان قاجار داشت. در این دوران تلاش هایی برای اصلاح ساختارهای اداری نظامی و آموزشی انجام شد. ناصرالدین شاه نخستین پادشاه ایرانی بود که به اروپا سفر کرد و با دستاوردهای علمی و صنعتی غرب آشنا شد. با این حال سوءمدیریت فساد گسترده و امتیازدهی به خارجیان موجب نارضایتی شدید مردم شد.

جنبش های مردمی علیه حکومت قاجار از نهضت تنباکو تا انقلاب مشروطه

دوره قاجار شاهد بروز جنبش های مختلف مردمی علیه سیاست های شاهان و نفوذ بیگانگان بود. یکی از این جنبش ها نهضت تحریم تنباکو در سال 1891 بود که با فتوای میرزای شیرازی و حمایت روحانیون و بازرگانان منجر به لغو امتیاز انحصاری تنباکو شد.

اوج این نارضایتی ها به انقلاب مشروطه در سال 1906 میلادی انجامید. این انقلاب با هدف برقراری عدالت محدودسازی قدرت مطلقه شاه و تشکیل مجلس شورای ملی شکل گرفت و قانون اساسی مشروطه را بنیان گذاشت. هرچند مشروطه با مقاومت شاهان قاجار و دخالت خارجیان روبه رو شد اما نقطه عطفی در تاریخ سیاسی ایران بود.

نقش خارجیان در تضعیف سلطنت قاجار رقابت امپراتوری ها و امتیازهای استعماری

در دوران قاجار نفوذ قدرت های خارجی به شدت افزایش یافت. بریتانیا و روسیه برای سلطه بر منابع طبیعی و موقعیت راهبردی ایران تلاش زیادی کردند. امتیازهایی چون امتیاز رویتر امتیاز دارسی و دخالت های سیاسی مستقیم نشان دهنده این وابستگی و نفوذ خارجی بود. این دخالت ها نه تنها استقلال ایران را زیر سؤال برد بلکه باعث تحریک جنبش های ملی گرایانه شد.

سقوط سلطنت قاجار و آغاز دوران پهلوی آخرین شاه قاجار چگونه کنار گذاشته شد؟

با ضعف شدید دولت قاجار هرج و مرج داخلی نارضایتی عمومی و ظهور شخصیت های جدیدی چون رضاخان زمینه برای پایان سلطنت قاجار فراهم شد. در سال 1921 میلادی رضاخان با کودتای نظامی قدرت را به دست گرفت و به تدریج با حمایت روشنفکران و برخی سیاستمداران زمینه خلع سلطنت احمدشاه قاجار را فراهم کرد. در نهایت در سال 1925 میلادی با تصویب مجلس مؤسسان سلطنت قاجار به طور رسمی پایان یافت و سلسله پهلوی تأسیس شد.

دستاوردها و ناکامی های سلسله قاجار از هنر و معماری تا ناکارآمدی سیاسی

اگرچه بسیاری از مردم دوره قاجار را با ضعف سیاسی و فساد یاد می کنند اما این دوران از نظر فرهنگی و هنری نیز برجسته بود. در حوزه معماری سبک قاجاری با تزیینات خاص و تأثیرپذیری از هنر اروپایی شکل گرفت. همچنین ادبیات فارسی نگارگری و موسیقی در این دوره توسعه یافتند.

در مقابل ناکامی های اصلی قاجاریه شامل واگذاری سرزمین ها وابستگی شدید به بیگانگان سرکوب جنبش های مردمی و بی توجهی به توسعه زیرساخت ها بود.

پادشاهان قاجار مروری بر فهرست شاهان از آغاز تا پایان سلطنت

در ادامه فهرست شاهان قاجاریه را مشاهده می کنید

1. آقامحمدخان قاجار (1796–1797)

2. فتحعلی شاه قاجار (1797–1834)

3. محمدشاه قاجار (1834–1848)

4. ناصرالدین شاه قاجار (1848–1896)

5. مظفرالدین شاه قاجار (1896–1907)

6. محمدعلی شاه قاجار (1907–1909)

7. احمدشاه قاجار (1909–1925)

جایگاه قاجاریه در حافظه تاریخی ایرانیان نقدی بر تصویر عمومی این سلسله

امروزه قاجاریه در ذهن بسیاری از ایرانیان با واژه هایی چون عقب ماندگی بی کفایتی و سلطه بیگانه عجین شده است. با این حال بررسی عمیق تر تاریخی نشان می دهد که این سلسله در بستر یک دگرگونی جهانی ظهور کرد و بخش زیادی از ناکامی های آن ریشه در تحولات پیچیده داخلی و خارجی داشت. بسیاری از نهادهای مدرن مانند مجلس قانون اساسی مطبوعات و مفاهیم نوین شهروندی در دوران قاجار بنیان نهاده شد.