دوره اول پهلوی

اصلاحات پهلوی اول ساختن ارتش ملّت دولت

در سال های ابتدایی سلطنت رضا شاه پهلوی تمرکز خود را بر سه حوزه اصلی گذاشت نظامی گری دولت سازی و ملت سازی. نخست با ایجاد ارتش مدرن و منظم قدرت ایلات و عشایر را کاهش داد. سپس با تمرکز بر مرکزگرایی ساختار دولتی جدیدی را بنا نهاد. وزارت خانه هایی چون راه فرهنگ بهداشت و عدلیه تأسیس شدند. دولت از شکل سنتی و ناکارآمد قاجاری به دولتی بوروکراتیک متمرکز و نسبتاً مقتدر تبدیل شد.

اصلاحات ارضی و مالکیت در دوره اول پهلوی

رضا شاه در تلاش بود که قدرت اربابان زمین دار را کاهش دهد. او بخش هایی از زمین های عشایری و سلطنتی را به دولت منتقل کرد اما در عمل خود و اطرافیانش مالک زمین های بسیاری شدند. اصلاحات ارضی اش نه به نفع دهقانان بلکه به نفع دولت و طبقه جدید مالک انجام شد. با این حال برای نخستین بار در تاریخ معاصر ایران واژه ی «سند مالکیت رسمی» وارد فضای عمومی شد.

صنعتی سازی در دوره پهلوی اول جهشی در زیرساخت ها

یکی از شاخص ترین ویژگی های دوره اول پهلوی صنعتی سازی و مدرن سازی زیرساخت ها بود. پروژه هایی چون راه آهن سراسری ایران (که شمال و جنوب را به هم متصل کرد) تأسیس بانک ملی ایران کارخانه های نساجی قند سیمان چرم و… از پروژه های شاخص آن دوران بودند. رضا شاه باور داشت که استقلال ملی ایران از مسیر توسعه اقتصادی می گذرد و برای این هدف وابستگی به واردات را کاهش داد.

پهلوی اول و آموزش نوین در ایران

یکی از مهم ترین اقدامات فرهنگی رضا شاه پهلوی ایجاد نهادهای آموزشی مدرن بود. تأسیس دانشگاه تهران (1313) مدارس دخترانه و پسرانه مدارس فنی و حرفه ای اعزام دانشجو به خارج از کشور و توسعه سوادآموزی از جمله اقدامات بنیادی این دوره بود. نظام آموزشی جدید ساختار سنتی مکتب خانه ای را به تدریج کنار زد و جای خود را به آموزش مبتنی بر علوم مدرن داد.

کشف حجاب تغییر لباس و سیاست های فرهنگی رضا شاه

در راستای پروژه ی مدرن سازی رضا شاه اقدام به سیاست هایی چون کشف حجاب یکسان سازی لباس مردان و زنان تغییر تقویم هجری به شمسی و حذف القاب قاجاری کرد. این اقدامات گرچه از دیدگاه حکومت ابزار پیشرفت محسوب می شدند اما در میان اقشار مذهبی و سنتی جامعه موجب نارضایتی عمیقی شدند. پروژه هایی چون تغییر نام شهرها خیابان ها و حتی نام خانوادگی افراد نیز در همین راستا صورت گرفت.

سیاست خارجی پهلوی اول توازن میان قدرت ها

رضا شاه در سیاست خارجی تلاش داشت میان شوروی و بریتانیا موازنه برقرار کند. او به شدت از نفوذ بریتانیا نگران بود اما در عین حال از توان نظامی شوروی نیز بیم داشت. در سال های پایانی سلطنت با نزدیکی به آلمان نازی تلاش کرد که نفوذ انگلیس و شوروی را کاهش دهد اقدامی که در نهایت با اشغال ایران در شهریور 1320 توسط متفقین و کناره گیری اجباری او از سلطنت پایان یافت.

نقش مجلس و قانون گذاری در دوره اول پهلوی

گرچه مجلس شورای ملی در این دوره حفظ شد اما عملاً قدرت واقعی در اختیار شخص شاه قرار داشت. رضا شاه از طریق انتخاب وزرا تأثیرگذاری بر انتخابات و کنترل مطبوعات ساختار دموکراتیک مشروطه را محدود کرد. بسیاری از قوانین مهم از جمله قانون مدنی قانون ثبت احوال و قانون تجارت در این دوره تصویب شدند و سیستم حقوقی ایران از فقه سنتی به حقوق مدرن نزدیک شد.

زنان در دوره اول پهلوی از انزوا تا آموزش رسمی

اگرچه دوره اول پهلوی هنوز با چالش های بزرگ اجتماعی مواجه بود اما نخستین گام ها برای حضور زنان در عرصه آموزش و اجتماع برداشته شد. با تأسیس مدارس دخترانه آموزش زنان رسمی شد. حضور زنان در فضاهای عمومی (به ویژه پس از کشف حجاب) افزایش یافت. با این حال مقاومت اجتماعی و فرهنگی قابل توجهی نیز در این زمینه وجود داشت.

پروژه ملت سازی پهلوی اول یک پارچگی هویتی

رضا شاه پروژه ی ملت سازی خود را با محوریت زبان فارسی تاریخ ایران باستان و حذف تنوع قومی و زبانی تعریف کرد. تأسیس فرهنگستان زبان فارسی حذف واژگان عربی ترویج تاریخ هخامنشی و ساسانی در مدارس و ایجاد حس هویت ملی بر پایه ایران گرایی از مهم ترین سیاست های فرهنگی این دوران بود.

مطبوعات و سانسور در عصر رضا شاه

گرچه مطبوعات در سال های ابتدایی سلطنت رونق گرفتند اما به تدریج و با افزایش قدرت شاه سانسور شدیدی بر مطبوعات حاکم شد. بسیاری از روزنامه نگاران و نویسندگان زندانی یا تبعید شدند. مطبوعات دولتی با نگاه تبلیغی فعالیت می کردند و آزادی بیان محدود شد.

سرنوشت رضا شاه تبعید و مرگ در غربت

در شهریور 1320 نیروهای شوروی و بریتانیا به ایران حمله کردند و رضا شاه را وادار به کناره گیری کردند. او ابتدا به جزیره موریس و سپس به ژوهانسبورگ تبعید شد جایی که در سال 1332 درگذشت. جسد او سال ها بعد به ایران بازگشت و در آرامگاه رضاشاه در شهرری دفن شد.

میراث پهلوی اول نوسازی با اقتدارگرایی

دوران رضا شاه پهلوی را می توان نقطه عطفی در تاریخ معاصر ایران دانست دورانی که کشور از فروپاشی سیاسی به نظم اقتدارگرای مدرن تغییر مسیر داد. با وجود پیشرفت های چشمگیر در حوزه اقتصاد آموزش حقوق و زیرساخت ها نبود نهادهای دموکراتیک و سیاست های اجباری فرهنگی چالش هایی برای دوره های بعدی ایجاد کرد.