اینترنت طبقاتی چیست ؟

اینترنت طبقاتی چیست ؟ مفهوم اینترنت طبقاتی در سال های اخیر وارد ادبیات سیاسی اجتماعی و تکنولوژیکی ایران شده و بسیاری از کاربران فضای مجازی و فعالان حوزه فناوری اطلاعات را به واکنش واداشته است.

در ساده ترین بیان اینترنت طبقاتی به معنای ارائه سطوح متفاوتی از خدمات اینترنتی به افراد مختلف جامعه بر اساس جایگاه شغلی سازمانی یا اجتماعی آن هاست. این ایده که برخلاف اصل عدالت دیجیتال به نظر می رسد اکنون در قالب طرح هایی رسمی یا غیررسمی در حال اجراست و پیامدهای گسترده ای بر ساختار جامعه اطلاعاتی دارد.

ریشه ها و تاریخچه اینترنت طبقاتی در ایران

پیشینه بحث اینترنت طبقاتی در ایران به پیش از تصویب یا اجرای طرح هایی چون “صیانت” بازمی گردد. از سال 1398 اظهارات مسئولان وقت وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات اشاره هایی به تخصیص اینترنت ویژه به برخی گروه های خاص داشت.

در سال 1400 شایعاتی مبنی بر ارائه اینترنت بدون فیلتر به خبرنگاران و اساتید دانشگاه قوت گرفت و تا سال 1402 برخی از این طرح ها به صورت آزمایشی در نهادهای علمی و رسانه ای اجرا شدند.

در سال 1403 موضوع اینترنت طبقاتی به صورت جدی تری مطرح و دسته بندی هایی برای دسترسی به اینترنت بر اساس احراز هویت شغلی و سازمانی آغاز شد. این دسته بندی ها با هدف محدودسازی دسترسی عمومی و گسترش کنترل بر محتوای مصرفی کاربران صورت گرفت.

تعریف دقیق اینترنت طبقاتی چیست؟

اینترنت طبقاتی به مدلی از ارائه خدمات اینترنتی اطلاق می شود که در آن کاربران بسته به ویژگی های شخصی حرفه ای یا نهادی خود سطح متفاوتی از دسترسی به اینترنت را تجربه می کنند. این تفاوت می تواند شامل موارد زیر باشد

• سرعت اتصال بالا یا پایین
• دسترسی یا عدم دسترسی به وب سایت های فیلترشده
• استفاده مجاز از ابزارهای ارتباطی بین المللی مانند VPN
• اولویت بندی ترافیک اینترنتی برای برخی گروه ها

در این مدل برخلاف اینترنت آزاد که هر فرد با صرف هزینه برابر خدمات مشابهی دریافت می کند دسترسی به منابع و خدمات بر اساس “صلاحیت” یا “تشخیص حاکمیتی” متفاوت می شود.

چه کسانی مشمول اینترنت طبقاتی هستند؟

در سیاست اینترنت طبقاتی گروه های خاصی از جامعه به عنوان “مستحقان دسترسی بیشتر” تعریف شده اند. از جمله این گروه ها می توان به موارد زیر اشاره کرد

• اساتید دانشگاه و پژوهشگران
• خبرنگاران رسانه های رسمی
• پزشکان وکلا و مشاغل حساس
• مدیران شرکت های فناوری اطلاعات
• کارکنان نهادهای حکومتی و دولتی

این افراد پس از احراز هویت دیجیتال از طریق سامانه هایی مانند پنجره واحد خدمات دولت یا سامانه های مخصوص سازمان ها به اینترنت با ویژگی های خاص دسترسی پیدا می کنند.

اهداف و دلایل اجرای اینترنت طبقاتی چیست؟

مدافعان اینترنت طبقاتی دلایل مختلفی را برای توجیه این مدل ارائه می دهند

1. نیاز تخصصی برخی مشاغل برای دسترسی به منابع علمی و فنی بین المللی
2. کاهش تهدیدات امنیتی از طریق مدیریت سطح دسترسی عموم مردم
3. حمایت از پلتفرم های بومی با محدودسازی دسترسی به پلتفرم های خارجی
4. کاهش مصرف پهنای باند بین المللی و هزینه های ارزی
5. مقابله با استفاده گسترده از VPN و دور زدن فیلترینگ

با وجود این دلایل منتقدان معتقدند این اهداف نمی توانند نقض اصل برابری را توجیه کنند.

ساختار اجرایی و نحوه پیاده سازی اینترنت طبقاتی

اجرای اینترنت طبقاتی نیازمند سازوکار دقیق و زیرساخت فنی و حقوقی است. برخی از مراحل اجرای این طرح عبارت اند از

• احراز هویت دیجیتال کاربران از طریق اطلاعات شغلی سازمانی یا حرفه ای
• تخصیص IP ثابت یا پروفایل کاربری خاص به افراد واجد شرایط
• تنظیمات شبکه ای توسط اپراتورها برای فیلتر یا باز کردن مسیرهای خاص اینترنتی
• کنترل و نظارت مستمر بر فعالیت کاربران خاص برای جلوگیری از سوءاستفاده

این فرایندها همگی تحت نظر نهادهایی چون وزارت ارتباطات کمیته فیلترینگ و سازمان فناوری اطلاعات صورت می گیرد.

پیامدهای اجتماعی و فنی اینترنت طبقاتی

اجرای اینترنت طبقاتی اگرچه ممکن است برای برخی کاربران مزایایی به همراه داشته باشد اما در مقیاس اجتماعی دارای پیامدهای قابل توجهی است

نقض عدالت دیجیتال

این مدل اینترنت برخلاف اصل برابر بودن فرصت ها در فضای مجازی است. تمامی افراد صرف نظر از شغل یا موقعیت اجتماعی حق برابر برای دسترسی به اطلاعات دارند.

ایجاد رانت و فساد سازمانی

امکان سو استفاده از موقعیت شغلی برای دریافت اینترنت ویژه باعث گسترش پدیده هایی چون رانت و بازار سیاه در توزیع دسترسی می شود.

کاهش اعتماد عمومی به دولت

ایجاد دسترسی نابرابر باعث شکاف میان دولت و مردم شده و بی اعتمادی نسبت به عدالت اجرایی را افزایش می دهد.

تضعیف رقابت در حوزه دیجیتال

کسب وکارهای کوچک که دسترسی ویژه ندارند توان رقابت با شرکت هایی که از اینترنت بدون فیلتر بهره مند هستند را نخواهند داشت.

وضعیت حقوقی اینترنت طبقاتی در ایران

در حال حاضر هیچ قانون مشخص و تصویب شده ای برای اجرای اینترنت طبقاتی در ایران وجود ندارد. با این حال برخی طرح ها و مقررات مانند طرح صیانت از کاربران فضای مجازی به صورت غیررسمی زیرساخت قانونی آن را فراهم کرده اند. کارشناسان حقوقی بر این باورند که چنین طرح هایی می تواند با اصول قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران از جمله اصل 19 و اصل 20 در تضاد باشد.

واکنش های عمومی و نهادهای مدنی نسبت به اینترنت طبقاتی

واکنش ها به اجرای اینترنت طبقاتی بسیار گسترده و عمدتاً منفی بوده است. نهادهای مدنی انجمن های صنفی روزنامه نگاران اتحادیه های فناوری اطلاعات و حتی برخی مقامات سابق دولتی نسبت به تبعات این طرح هشدار داده اند.

فعالان حوزه حقوق دیجیتال معتقدند که اجرای این طرح به معنای تبدیل فیلترینگ موقت به یک ساختار دائمی و نهادینه شده است که فضای باز اینترنت را نابود می کند.

مقایسه اینترنت طبقاتی با شبکه ملی اطلاعات

اینترنت طبقاتی را نباید با شبکه ملی اطلاعات (اینترانت) اشتباه گرفت. شبکه ملی اطلاعات هدف ایجاد زیرساخت داخلی برای اینترنت را دنبال می کند در حالی که اینترنت طبقاتی بر تفکیک دسترسی افراد بر اساس ویژگی های فردی تمرکز دارد.

• شبکه ملی همه کاربران به محتوای داخلی وصل هستند.
• اینترنت طبقاتی برخی کاربران به اینترنت جهانی با کیفیت بهتر متصل می شوند.

این دو طرح هر دو از ابزارهای کنترل دولت بر فضای مجازی محسوب می شوند اما در سطح و نوع اجرا تفاوت دارند.

تجربه های جهانی آیا اینترنت طبقاتی در دیگر کشورها وجود دارد؟

در برخی کشورها مانند چین ساختاری مشابه اینترنت طبقاتی وجود دارد. دولت چین دسترسی به اینترنت جهانی را برای عموم مردم محدود کرده ولی به دانشگاه ها شرکت های فناوری و نهادهای علمی امکان استفاده از اینترنت بدون فیلتر داده است. این مدل باعث شده تا اینترنت در چین به دو سطح اصلی تقسیم شود.

در کشورهای آزادتر مدل هایی چون “برنامه ریزی ترافیک” یا “اولویت دهی خدمات” وجود دارد ولی این مدل ها با شفافیت و با رعایت اصل بی طرفی شبکه انجام می شوند و شباهتی به اینترنت طبقاتی در ایران ندارند.

پیشنهادها و راهکارها برای مقابله یا اصلاح این مدل

برای مقابله با پیامدهای منفی اینترنت طبقاتی یا مدیریت بهینه آن پیشنهادهای زیر مطرح می شود

• تدوین قانون شفاف برای تعیین گروه های مشمول و سطح دسترسی آن ها
• حفظ سطح حداقلی اینترنت آزاد برای تمامی کاربران
• ایجاد مکانیزم های نظارتی برای جلوگیری از فساد در تخصیص دسترسی
• توسعه زیرساخت های فناوری مستقل مانند اینترنت ماهواره ای برای حفظ دسترسی عمومی

آینده اینترنت طبقاتی در ایران به کجا خواهد رسید؟

اینترنت طبقاتی اگرچه در ظاهر با هدف بهره وری تخصصی و مدیریت دسترسی طراحی شده است اما در عمل می تواند زمینه ساز تبعیض رانت و شکاف اجتماعی گسترده شود. در یک جامعه دیجیتال عدالت اطلاعاتی باید بر اساس دسترسی برابر به منابع شکل گیرد نه بر مبنای شغل یا موقعیت اداری.

آینده این طرح بستگی به نوع نگاه قانون گذاران سطح فشار اجتماعی و میزان آگاهی عمومی دارد. اگر جامعه نسبت به تبعات چنین مدل هایی هوشیار باشد و با استفاده از ابزارهای قانونی و مدنی واکنش نشان دهد احتمال اصلاح یا توقف آن بیشتر خواهد بود.