نقش رجب یکی از شاخص ترین محوطه های تاریخی ایران در استان فارس است که شکوه و عظمت هنر ساسانی را به نمایش می گذارد. این مکان باستانی که قدمتش به حدود 1800 سال پیش بازمی گردد در شمال شهر مرودشت و در نزدیکی مجموعه جهانی تخت جمشید قرار گرفته است. در این محوطه چهار نقش برجسته زیبا و ارزشمند وجود دارد که هر یک بخشی از داستان قدرت مذهب و سیاست ساسانیان را روایت می کنند. صحنه های تاج گذاری اردشیر بابکان و شاپور اول حضور موبدان و بزرگان دربار و نمادهای قدرت الهی این مکان را به یک «کتاب سنگی» از تاریخ ایران باستان تبدیل کرده است.

نقش رجب کجاست؟

نقش رجب در شمال شهر مرودشت و در دامنه کوهی کم ارتفاع واقع شده است. این محوطه تنها 3 کیلومتر با نقش رستم و حدود 5 کیلومتر با تخت جمشید فاصله دارد و معمولاً بازدیدکنندگان این منطقه تاریخی از هر سه محوطه به صورت یک مسیر گردشگری بازدید می کنند.

ویژگی های نقش رجب

ویژگی بارز نقش رجب وجود چهار نقش برجسته عظیم و ظریف است که با هنرمندی مثال زدنی بر روی دیواره های کوه حجاری شده اند. برخلاف محوطه هایی مانند تخت جمشید که کاربرد سیاسی و مذهبی گسترده داشتند نقش رجب مکانی برای ثبت لحظات مهم سلطنت ساسانیان و نمایش اقتدار شاهان بود. این آثار در کنار نقش رستم و دیگر حجاری های ساسانی هویت سیاسی و مذهبی این سلسله را تثبیت کرده اند.

تاریخچه و قدمت نقش رجب

تاریخ نقش رجب به آغاز حکومت ساسانیان بازمی گردد. اردشیر بابکان در سال 224 میلادی با شکست اردوان پنجم آخرین پادشاه اشکانی سلسله ساسانی را بنیان گذاشت. او برای تثبیت قدرت خود و مشروعیت بخشی به حکومت تازه تأسیس به هنر حجاری روی آورد.

براساس پژوهش های باستان شناسان حجاری های نقش رجب بین سال های 226 تا 241 میلادی ایجاد شده اند. نخستین نقش برجسته متعلق به تاج گذاری اردشیر بابکان است و دیگر نقش ها نیز به شاپور اول دومین پادشاه ساسانی تعلق دارند. این نقش ها نه تنها یادگاری هنری هستند بلکه نوعی ابزار تبلیغاتی برای نمایش پیوند قدرت شاه با دین زرتشتی و حمایت الهی از حکومت او محسوب می شوند.

معرفی نقش برجسته های نقش رجب

چهار نقش برجسته اصلی در نقش رجب وجود دارد که هرکدام صحنه ای متفاوت از قدرت و شکوه ساسانیان را به نمایش می گذارند:

 نقش تاج گذاری اردشیر بابکان

در این صحنه اردشیر بابکان حلقه پادشاهی را از دستان اهورامزدا دریافت می کند. این حلقه که «درفش شاهی» نمادین است مشروعیت الهی حکومت او را نشان می دهد. تصویر علاوه بر پادشاه و ایزد شامل جزئیاتی از لباس ها و نمادهای ساسانی است که بیانگر شکوه سلطنت تازه تأسیس می باشد.

نقش شاپور اول با بزرگان دربار

دومین نقش برجسته شاپور اول را نشان می دهد که در کنار جمعی از اشراف و موبدان ایستاده است. این نقش نمادی از وحدت سیاسی و مذهبی دربار ساسانی است و نشان می دهد که روحانیون زرتشتی در کنار شاه نقشی کلیدی در اداره کشور داشتند.

نقش شاپور اول و کتیبه کوتاه

سومین نقش شاپور اول را با تاجی باشکوه نشان می دهد که در کنار آن کتیبه ای کوتاه به خط پهلوی ساسانی حک شده است. این کتیبه اطلاعاتی درباره نسب قدرت و رویدادهای مهم دوران سلطنت او ارائه می دهد.

نقش موبدان و شخصیت های مذهبی

آخرین نقش برجسته حضور موبدان و روحانیون زرتشتی را نشان می دهد. این صحنه اهمیت مذهب در ساختار سیاسی ساسانیان را آشکار می کند و تأکیدی است بر پیوند ناگسستنی دین و قدرت در ایران باستان.

سبک هنری و معماری نقش رجب

سبک هنری نقش رجب به وضوح ویژگی های هنر ساسانی را به نمایش می گذارد. چهره ها با حالتی آرام و وقار سلطنتی تراشیده شده اند و جزئیات تاج ها گردنبندها و کمربندها با دقتی مثال زدنی حجاری شده است.

لباس ها چین خوردگی های دقیق دارند و نمادهای قدرت مانند حلقه پادشاهی و سلاح های تشریفاتی در تمامی نقش ها دیده می شود. استفاده از صخره های طبیعی به عنوان بوم نقاشی سنگی نشان دهنده مهارت مهندسان و هنرمندان در انتخاب مکان و اجرای طرح ها بوده است. این سبک هنری بعدها در نقش رستم و سایر محوطه های ساسانی نیز تکرار شد و به عنوان شاخصه هنر رسمی این سلسله شناخته شد.

اهمیت تاریخی و فرهنگی نقش رجب

نقش رجب فقط یک اثر هنری نیست بلکه یک سند زنده تاریخی است که اطلاعات فراوانی درباره حکومت ساسانی باورهای مذهبی و فرهنگ ایران باستان ارائه می دهد. از جمله مهم ترین جنبه های تاریخی این محوطه می توان به موارد زیر اشاره کرد:

• تثبیت قدرت ساسانیان صحنه های تاج گذاری و حضور اهورامزدا مشروعیت الهی حکومت را به نمایش می گذارند.
• پیوند دین و سیاست نقش موبدان و روحانیون در کنار شاه جایگاه ویژه مذهب زرتشتی را در حکومت ساسانی نشان می دهد.
• شناخت پوشش و هنر آن دوره جزئیات لباس ها جواهرات و سلاح ها اطلاعات ارزشمندی درباره فرهنگ مادی آن دوره ارائه می کند.

نقش رجب از نگاه باستان شناسان

باستان شناسان از قرن نوزدهم میلادی تاکنون مطالعات متعددی روی نقش رجب انجام داده اند. نخستین گزارش های علمی توسط باستان شناسان اروپایی ثبت شد و پس از آن پژوهشگران ایرانی مطالعات دقیق تری را آغاز کردند.

بررسی ها نشان می دهد که این محوطه بخشی از یک برنامه گسترده هنری در آغاز دوره ساسانی بوده که هدف آن نمایش اقتدار سلسله جدید و تثبیت هویت فرهنگی ایران بود. وجود کتیبه های پهلوی در این مجموعه به پژوهشگران امکان داده است تا اطلاعات دقیقی درباره نام ها نسب شاهان و تاریخ تقریبی حجاری ها به دست آورند.

وضعیت کنونی و حفاظت از نقش رجب

امروزه نقش رجب به عنوان یکی از آثار ملی ایران ثبت شده و تحت حفاظت سازمان میراث فرهنگی قرار دارد. این محوطه به دلیل نزدیکی به تخت جمشید و نقش رستم یکی از ایستگاه های اصلی گردشگری تاریخی استان فارس است.

با این حال عوامل طبیعی مانند فرسایش سنگ ها و تغییرات دمایی تهدیدی جدی برای بقای این نقش برجسته ها محسوب می شود. در سال های اخیر تلاش هایی برای مرمت و حفاظت از این آثار انجام شده و تابلوهای راهنما و مسیرهای گردشگری برای بازدید ایمن گردشگران ایجاد شده است.

نقش رجب

نقش رجب میراثی بی نظیر از هنر و تاریخ ایران باستان است که صحنه هایی از تاج گذاری و اقتدار شاهان ساسانی را در دل صخره ها جاودانه کرده است. این محوطه نه تنها ارزش هنری و باستان شناسی دارد بلکه سندی زنده از فرهنگ مذهب و سیاست دوره ساسانی محسوب می شود. بازدید از این مکان سفری به گذشته باشکوه ایران است که هر علاقه مند به تاریخ و هنر باستانی نباید آن را از دست بدهد.