موزامبیک

کشور موزامبیک (Mozambique) کشوری در جنوب شرقی آفریقا است که با داشتن سواحلی طولانی در امتداد اقیانوس هند و پیشینه تاریخی از جایگاه خاصی برخوردار است.

این کشور با مساحت تقریبی 801,590 کیلومتر مربع چهاردهمین کشور بزرگ در آفریقا به شمار می رود. پایتخت آن ماپوتو است که به عنوان بزرگ ترین شهر کشور نقشی کلیدی در اقتصاد فرهنگ و سیاست موزامبیک ایفا می کند. موزامبیک دارای تنوع اقلیمی قومی و فرهنگی چشمگیری است.

جغرافیا و موقعیت مکانی کشور موزامبیک

موزامبیک در بخش شرقی قاره آفریقا واقع شده است و مرزهای زمینی آن با کشورهای تانزانیا در شمال مالاوی و زامبیا در شمال غرب زیمبابوه در غرب و اسواتینی و آفریقای جنوبی در جنوب امتداد دارد.

این کشور از شرق با اقیانوس هند هم مرز است و سواحل آن به طول تقریبی 2,470 کیلومتر یکی از طولانی ترین سواحل در شرق آفریقا به شمار می آید.

این ویژگی ژئوپولیتیکی نه تنها بر اهمیت استراتژیک موزامبیک در منطقه می افزاید بلکه فرصت های زیادی در حوزه تجارت دریایی ماهیگیری گردشگری ساحلی و بهره برداری از منابع دریایی فراهم می کند.

از نظر توپوگرافی موزامبیک شامل دشت های ساحلی فلات های میانی و ارتفاعات غربی می شود که هرکدام ویژگی های اقلیمی و زیستی خاص خود را دارند.

رودخانه زامبزی به عنوان یکی از حیاتی ترین منابع آب کشور از مرکز موزامبیک عبور می کند و نقشی کلیدی در کشاورزی تولید انرژی آبی و حمل ونقل ایفا می نماید. دریاچه نیاسا (ملوی) نیز در شمال غرب کشور با مالاوی و تانزانیا مشترک است و نقش مهمی در اکوسیستم منطقه ایفا می کند.

جمعیت و تنوع فرهنگی در کشور موزامبیک

جمعیت موزامبیک طبق تخمین های سال 2023 بیش از 33 میلیون نفر است و این عدد با نرخ رشد جمعیتی بیش از 2.5 درصد در سال به طور پیوسته در حال افزایش است. ترکیب قومی کشور بسیار متنوع است و از گروه های مختلفی نظیر ماکوا سِنا یائو شوپ تسونگا و شونا تشکیل می شود.

این تنوع قومی در زبان لباس آداب ورسوم باورهای مذهبی و شیوه های معیشتی مردم نمود پیدا می کند. هر یک از گروه های قومی دارای زبان و لهجه خاص خود هستند که در کنار زبان پرتغالی -زبان رسمی کشور- به طور گسترده مورد استفاده قرار می گیرند.

پرتغالی زبان رسمی حکومت آموزش و رسانه ها است اما زبان های بومی نقش پررنگی در ارتباطات روزمره دارند.فرهنگ موزامبیک بازتابی از تعامل قرن ها بین سنت های آفریقایی و تأثیرات خارجی از جمله پرتغالی عربی و هندی است. این فرهنگ ترکیبی از سنت های شفاهی موسیقی رقص غذاهای محلی و هنرهای تجسمی است.

موسیقی محلی مانند مارابنتا با ضرب آهنگ های شاد نه تنها در مناسبت های اجتماعی و مذهبی بلکه در زندگی روزمره مردم حضور دارد. همچنین رقص های محلی بخشی از مراسم عبادی و جشن ها هستند که نسل به نسل منتقل شده اند.

در عرصه صنایع دستی موزامبیک به تولید ماسک های چوبی رنگارنگ مجسمه های سنتی و بافته های محلی شهرت دارد.این دست ساخته ها علاوه بر ارزش هنری نقشی در اقتصاد خانواده ها دارند و یکی از منابع درآمدی مردم در مناطق روستایی محسوب می شوند.

تاریخچه کشور موزامبیک

تاریخ این کشور  تاریخی پرفراز و نشیب است که از دوران پیشااستعماری تا دوران معاصر امتداد دارد. قبل از ورود استعمارگران پرتغالی قلمرو کنونی موزامبیک محل زندگی گروه های بومی بوده است که در قالب پادشاهی ها و جوامع قبایلی ساختار اجتماعی خود را داشتند.

امپراتوری موزی و تمدن های سوآهلی در سواحل اقیانوس هند نمونه هایی از تمدن های پیشرفته پیشااستعماری در این منطقه بودند که با شبکه های تجاری عربی و آسیایی ارتباط داشتند.

در اواخر قرن 15 میلادی با ورود واسکو دوگاما و سایر دریانوردان پرتغالی روند استعمار این کشور آغاز شد. پرتغالی ها با ایجاد ایستگاه های تجاری در بنادر مهم به تدریج بر اقتصاد سیاست و فرهنگ کشور سیطره پیدا کردند.

در قرن بیستم و به ویژه پس از جنگ جهانی دوم جنبش های آزادی بخش در سراسر آفریقا شکل گرفتند و موزامبیک نیز از این قاعده مستثنی نبود. جبهه آزادی بخش موزامبیک (FRELIMO) به عنوان نیروی اصلی مقاومت علیه استعمار پرتغال ظهور کرد و با حمایت های بین المللی مبارزات چریکی گسترده ای را سازمان داد.

سرانجام در 25 ژوئن 1975 موزامبیک استقلال خود را اعلام کرد. اما شادی ناشی از استقلال دیری نپایید چرا که کشور وارد جنگ داخلی شد. این جنگ بین نیروهای FRELIMO و RENAMO از سال 1977 تا 1992 به طول انجامید و موجب کشته شدن بیش از یک میلیون نفر آوارگی میلیون ها شهروند و ویرانی گسترده زیرساخت ها شد.

پس از امضای توافق نامه صلح در رم فرآیند صلح و بازسازی آغاز شد و موزامبیک وارد مرحله ای جدید از حیات سیاسی و اقتصادی خود شد.

تاریخ پر فراز و نشیب این کشور از دوران قبل از استعمار تا دوران استقلال و پس از آن مسیرهای مختلفی را برای پیشرفت و توسعه پیش روی آن قرار داده است.

در حالی که این کشور با چالش هایی مانند فقر بحران های سیاسی و طبیعی دست وپنجه نرم می کند اما فرصت های عظیمی نیز به دلیل منابع طبیعی غنی موقعیت جغرافیایی استراتژیک و نیروی انسانی جوان در اختیار دارد.

اقتصاد کشور موزامبیک و منابع طبیعی آن

اقتصاد موزامبیک از نظر ساختار به بخش های کشاورزی معادن انرژی صنعت و خدمات تقسیم می شود. کشاورزی ستون فقرات اقتصاد موزامبیک است و بیش از 70 درصد جمعیت شاغل را دربرمی گیرد.

کشاورزی عمدتاً به صورت معیشتی و سنتی اداره می شود و محصولات اصلی آن شامل ذرت برنج کاساوا نیشکر بادام زمینی کنجد نارگیل و تنباکو است. با این حال در سال های اخیر دولت سعی کرده است با جذب سرمایه گذاری خارجی کشاورزی را صنعتی کند.

در حوزه منابع معدنی موزامبیک از ظرفیت های غنی ای برخوردار است. ذخایر عظیم زغال سنگ در استان تت ذخایر گاز طبیعی در سواحل شمالی آلومینیوم تیتانیوم آهن و حتی سنگ های قیمتی مانند یاقوت کشور را به یکی از مقاصد جذاب برای سرمایه گذاری در بخش استخراج تبدیل کرده است.

پروژه های گاز طبیعی مایع در حوضه روومو با حضور شرکت هایی مانند توتال انی و اکسون موبیل از مهم ترین پروژه های اقتصادی در حال توسعه در موزامبیک هستند.

این پروژه ها میلیاردها دلار سرمایه گذاری خارجی جذب کرده اند و می توانند اقتصاد کشور را دگرگون کنند. با این حال این توسعه با چالش هایی مانند درگیری های نظامی نگرانی های زیست محیطی و مقاومت های اجتماعی همراه بوده است.

سیاست و ساختار حکومتی در کشور موزامبیک

موزامبیک یک جمهوری چند حزبی با نظام ریاستی است که رئیس جمهور به عنوان رئیس کشور و رئیس دولت از طریق انتخابات عمومی برای دوره ای پنج ساله انتخاب می شود. سیستم حکومتی کشور از سه قوه اصلی -مقننه مجریه و قضاییه- تشکیل شده است.

قوه مقننه شامل مجلس ملی است که 250 عضو دارد و نقش قانون گذاری نظارت و بررسی سیاست های دولت را برعهده دارد.حزب حاکم FRELIMO از زمان استقلال تاکنون اکثریت کرسی های پارلمان را در اختیار داشته است و رئیس جمهور کشور نیز معمولاً از همین حزب انتخاب می شود.

در مقابل حزب RENAMO که از گروه شورشی به حزب سیاسی تبدیل شده مهم ترین رقیب سیاسی FRELIMO محسوب می شود. با وجود برگزاری انتخابات منظم انتقادات متعددی درباره شفافیت و سلامت انتخابات ها و همچنین محدودیت های آزادی های سیاسی وجود دارد.

فساد بوروکراسی ناکارآمد و شکاف های اجتماعی نیز از جمله چالش های ساختاری حکومت موزامبیک به شمار می آیند.

امنیت غذایی در کشور موزامبیک

امنیت غذایی یکی از چالش های بنیادین در توسعه اجتماعی و اقتصادی موزامبیک محسوب می شود. با اینکه بخش بزرگی از جمعیت کشور به کشاورزی معیشتی وابسته است اما نوسانات اقلیمی خشکسالی های مکرر سیلاب ها و زیرساخت های ناکارآمد موجب کاهش تولید و دسترسی محدود به غذا در بسیاری از مناطق کشور شده اند.

بر اساس گزارش سازمان جهانی غذا (WFP) حدود 30 درصد از جمعیت کشور با ناامنی غذایی متوسط تا شدید مواجه هستند به ویژه در استان هایی مانند کابل دلگادو زامبزیا و نیاسا.

دولت با همکاری سازمان های بین المللی نظیر FAO تلاش هایی در جهت بهبود دسترسی به غذا توسعه کشاورزی پایدار ارتقاء روش های کشت و مقاوم سازی سیستم های تأمین غذا انجام داده است. برنامه های آموزشی برای کشاورزان محلی توزیع بذرهای مقاوم به خشکسالی و ساخت انبارهای محلی از جمله اقدامات مؤثر در این زمینه به شمار می آیند.

با این وجود پیشرفت در حوزه امنیت غذایی نیازمند سیاست گذاری بلندمدت اصلاح ساختارهای بازاری و بهبود دسترسی به فناوری های نوین کشاورزی است.

نقش کشور موزامبیک در تجارت منطقه ای آفریقا

موزامبیک به دلیل موقعیت جغرافیایی خود در حاشیه اقیانوس هند و هم مرز بودن با شش کشور دیگر نقش مهمی در شبکه تجارت منطقه ای جنوب آفریقا ایفا می کند. بندر ماپوتو یکی از بنادر استراتژیک در منطقه است که به ویژه برای کشورهای بدون دسترسی به دریا مانند زیمبابوه زامبیا و مالاوی نقش حیاتی دارد.

این بندر به واسطه اتصال به راه آهن و جاده های بین المللی به مرکزی مهم برای صادرات مواد معدنی محصولات کشاورزی و واردات کالاهای مصرفی تبدیل شده است. موزامبیک همچنین عضو اتحادیه توسعه آفریقای جنوبی (SADC) است و در چارچوب این اتحادیه از معافیت های گمرکی و همکاری های اقتصادی منطقه ای بهره مند می شود.

با وجود زیرساخت های محدود سرمایه گذاری در لجستیک و توسعه کریدورهای حمل ونقل منطقه ای یکی از اولویت های دولت در برنامه های اقتصادی بلندمدت است.

جمعیت شناسی و ساختار سنی در کشور موزامبیک

جمعیت موزامبیک دارای ساختار بسیار جوانی است بیش از 65 درصد از جمعیت این کشور زیر 25 سال سن دارند. این ساختار سنی از یک سو فرصت بی نظیری برای توسعه سرمایه انسانی نوآوری و رشد اقتصادی آینده کشور فراهم می کند اما از سوی دیگر نیاز فوری به ایجاد اشتغال آموزش باکیفیت خدمات بهداشتی و دسترسی به مسکن مناسب را برجسته می سازد.

رشد سریع جمعیت شهری به ویژه در ماپوتو و بیره باعث شکل گیری مناطق حاشیه نشین فشار بر زیرساخت های شهری و افزایش نرخ بیکاری در میان جوانان شده است.

برنامه های ملی مانند «استراتژی جوانان موزامبیک» در تلاش اند با ارائه آموزش های فنی حرفه ای تشویق به کارآفرینی و بهبود دسترسی به وام های خرد این ظرفیت جمعیتی را به نیروی مولد و پویای اقتصادی تبدیل کنند.

سرمایه گذاری خارجی در کشور موزامبیک

موزامبیک در دهه اخیر به یکی از مقاصد جذاب برای سرمایه گذاری خارجی در آفریقا تبدیل شده است به ویژه در بخش های انرژی معدن کشاورزی و ساخت وساز. کشف ذخایر عظیم گاز طبیعی در حوزه رووما و پروژه های استخراج زغال سنگ در استان تت موجب ورود میلیاردها دلار سرمایه گذاری از شرکت هایی چون TotalEnergies ExxonMobil و Vale شده است.

این پروژه ها نه تنها فرصت های شغلی مستقیم ایجاد کرده اند بلکه زیرساخت های جانبی مانند جاده ها اسکله ها و نیروگاه ها را نیز توسعه داده اند.

علی رغم این پیشرفت ها سرمایه گذاران خارجی با چالش هایی مانند بوروکراسی پیچیده ناامنی در برخی مناطق شمالی ضعف نظام قضایی و فساد دولتی مواجه هستند. دولت موزامبیک در تلاش است با بهبود قوانین سرمایه گذاری کاهش مالیات برای پروژه های کلان و ایجاد مناطق ویژه اقتصادی فضای سرمایه گذاری را رقابتی تر کند.

در سال های اخیر کشورهای چین هند آفریقای جنوبی پرتغال و امارات متحده عربی از مهم ترین منابع سرمایه گذاری خارجی در موزامبیک به شمار می آیند.

چالش های زیست محیطی در کشور موزامبیک

موزامبیک به دلیل موقعیت جغرافیایی خاص خود در معرض انواع بحران های زیست محیطی قرار دارد. طوفان های گرمسیری سیلاب های سنگین خشکسالی های طولانی مدت و افزایش سطح دریا از جمله تهدیداتی هستند که به طور مداوم زندگی میلیون ها نفر را تحت تأثیر قرار می دهند.

تنها در سال های 2019 تا 2023 دو طوفان بزرگ موسوم به ایدای و کنتای خسارات گسترده ای به زیرساخت های کشور زمین های کشاورزی و منابع طبیعی وارد کردند.

تخریب جنگل ها آلودگی منابع آبی و استفاده بی رویه از منابع معدنی نیز از دیگر معضلات زیست محیطی موزامبیک هستند که به ویژه در مناطق دارای فعالیت معدنی و کشاورزی فشرده نمود یافته اند..

دولت با حمایت سازمان های بین المللی طرح هایی برای حفاظت از تنوع زیستی احیای جنگل ها و مدیریت پایدار منابع آب اجرا کرده است. آموزش های زیست محیطی برای جوامع محلی و ترویج انرژی های تجدیدپذیر از جمله انرژی خورشیدی و بادی نیز به تدریج در حال گسترش است.

آموزش و بهداشت در کشور موزامبیک

نظام آموزشی موزامبیک از سه سطح ابتدایی متوسطه و عالی تشکیل شده و هدف آن ارتقای سطح سواد توانمندسازی نیروی کار و کاهش فقر است.

آموزش ابتدایی در این کشور برای کودکان بین 6 تا 12 سال رایگان و اجباری است اما چالش هایی نظیر کمبود معلمان زیرساخت های آموزشی ضعیف و نرخ بالای ترک تحصیل مانع از تحقق کامل اهداف آموزشی می شوند. نرخ سواد در کشور حدود 60 درصد است که در مقایسه با میانگین قاره آفریقا رقم پایینی محسوب می شود.

با این حال دولت با همکاری سازمان های بین المللی تلاش هایی برای ارتقای سطح آموزش ساخت مدارس جدید و آموزش معلمان انجام داده است.در حوزه سلامت موزامبیک با مشکلات متعددی روبه رو است. بیماری های واگیرداری مانند مالاریا ایدز سل و وبا در مناطق مختلف کشور شیوع دارند.

سیستم بهداشت عمومی با کمبود پزشک تجهیزات پزشکی ناکافی و امکانات بیمارستانی محدود مواجه است. اما در سال های اخیر با حمایت سازمان های جهانی مانند WHO و صندوق جهانی مبارزه با ایدز تلاش هایی برای گسترش خدمات بهداشتی و بهبود شاخص های سلامت انجام شده است.

پروژه هایی مانند واکسیناسیون سراسری کودکان آموزش مادران باردار و ایجاد مراکز درمانی در مناطق روستایی از جمله اقدامات مثبت در این زمینه محسوب می شوند.

گردشگری در کشور موزامبیک و جاذبه های طبیعی آن

موزامبیک با دارا بودن سواحل بکر جزایر مرجانی زیبا حیات وحش متنوع و فرهنگی غنی به عنوان یکی از مقاصد نوظهور گردشگری در آفریقا شناخته می شود. سواحل شمالی کشور به ویژه مجمع الجزایر بازاروتو و کویله مکان هایی ایده آل برای غواصی موج سواری و استراحت در کنار طبیعت هستند.

پارک های ملی مانند گورونگوسا و نیاسا که زیستگاه گونه های نادری از حیوانات نظیر فیل پلنگ بوفالو و اسب آبی هستند فرصت های فوق العاده ای برای سافاری و تماشای حیات وحش فراهم می کنند.در شهر ماپوتو گردشگران می توانند از معماری استعماری بازارهای محلی رستوران های غذاهای دریایی و مراکز فرهنگی بازدید کنند.

موزامبیک همچنین با برگزاری جشنواره های محلی اجرای موسیقی زنده و رقص های سنتی فضای منحصر به فردی برای تجربه فرهنگ آفریقایی فراهم می سازد. دولت در تلاش است با سرمایه گذاری در زیرساخت های گردشگری مانند فرودگاه ها هتل ها و جاده های ارتباطی گردشگری را به یکی از موتورهای اصلی رشد اقتصادی کشور تبدیل کند.

چشم انداز آینده کشور موزامبیک

موزامبیک کشوری با ظرفیت های عظیم اما چالش های قابل توجه است. از یک سو منابع طبیعی گسترده جمعیت جوان موقعیت ژئوپولیتیکی مناسب و تنوع فرهنگی زمینه های رشد و توسعه را فراهم کرده اند.

از سوی دیگر بحران های طبیعی فقر گسترده ساختارهای سیاسی شکننده و تهدیدات امنیتی مانند تروریسم در استان کابو دلگادو موانعی جدی در مسیر پیشرفت این کشور هستند.

با این حال چشم انداز موزامبیک به ویژه در حوزه انرژی گردشگری و کشاورزی امیدوارکننده است مشروط بر اینکه اصلاحات اقتصادی مقابله با فساد و سرمایه گذاری در زیرساخت ها با جدیت دنبال شوند.