هندوئیسم

دین هندوئیسم (Hinduism) یا آیین هندو یکی از کهن ترین و پیچیده ترین ادیان جهان است که میلیون ها نفر از پیروان آن به آموزه های فلسفی اخلاقی و اسطوره ای اش وفادارند. برخلاف بسیاری از ادیان جهان هندوییسم بنیان گذار مشخصی ندارد و بر پایهٔ مجموعه ای از متون مقدس سنت ها و فلسفه ها شکل گرفته است. این دین نه تنها در شبه قاره هند که زادگاه آن است بلکه در سراسر جهان نیز تأثیر فرهنگی گسترده ای داشته است.

تاریخچه دین هندوئیسم و پیدایش آن در شبه قاره هند

آیین هندوییسم حدود 4000 سال پیش در منطقه ای که امروزه هند و پاکستان خوانده می شود شکل گرفت. ریشه های آن به تمدن دره سند بازمی گردد جایی که نشانه هایی از پرستش الهه ها یوگا و مفاهیم معنوی دیده شده است. با مهاجرت آریایی ها در حدود سال 1500 پیش از میلاد عناصر جدیدی مانند وداها به این سنت مذهبی افزوده شد.

وداها قدیمی ترین متون مقدس هندویی نقش حیاتی در تثبیت باورهای دینی داشتند. این متون به زبان سانسکریت نوشته شده اند و چهار کتاب اصلی دارند ریگ ودا ساماودا یجورودا و آتارواودا. به تدریج با گذر زمان نظام طبقاتی (وارنا) مفاهیم کارما تناسخ و دارما در هندوییسم تثبیت شد.

باورهای اصلی هندوئیسم بر پایه تناسخ کارما و دارما

هندوئیسم دینی چندوجهی است که مجموعه ای از باورهای فلسفی و دینی را در خود جای داده است. یکی از ارکان اصلی این دین مفهوم «تناسخ» است اعتقادی که می گوید روح پس از مرگ بدن در کالبدی جدید متولد می شود.

در کنار تناسخ مفهوم «کارما» نیز اهمیت دارد. طبق این باور اعمال خوب یا بد هر فرد تأثیر مستقیمی بر تولد بعدی او دارد. برای درک بهتر اگر کسی در زندگی فعلی اش اعمال نیکی انجام دهد در زندگی بعدی در موقعیت بهتری متولد خواهد شد.

«دارما» به معنای وظیفه یا راه درست زندگی است. دارما در هندوییسم بسته به طبقه اجتماعی سن جنسیت و مرحله زندگی فرد متفاوت است. فردی که دارمای خود را درست انجام دهد به سمت رهایی از چرخه تولد و مرگ (موکشا) پیش می رود.

خدایان اصلی هندوئیسم و نقش آن ها در زندگی پیروان

برخلاف ادیان توحیدی هندوییسم دارای خدایان متعددی است که هر یک نماد قدرت و ویژگی خاصی هستند. با این حال بیشتر پیروان هندو معتقدند که همه خدایان تجلی های مختلف از یک حقیقت نهایی (برهمن) هستند.

سه گانه اصلی خدایان هندو به شرح زیر است

• برهما خدای آفرینش و آغازگر جهان هستی.
• ویشنو خدای نگهدارنده و حافظ نظم کیهانی.
• شیوا خدای نابودگر و بازآفرین.

در کنار این سه خدایان دیگری چون گانشا (خدای خرد و آغازها) لاکشمی (الهه ثروت) پارواتی (الهه مادر) و هانومان (نماد وفاداری و قدرت) نیز پرستیده می شوند. معابد آیین های روزانه جشن ها و عبادات بخش مهمی از ارتباط با این خدایان هستند.

کتاب های مقدس هندوییسم از وداها تا مهابهاراتا

هندوییسم دارای طیف گسترده ای از متون مقدس است که در دو دسته اصلی جای می گیرند «شروتی» (متون شنیده شده) و «سمریتی» (متون به یادمانده).

• شروتی ها شامل وداها براهماناها آرنیکاها و اوپانیشادها هستند. این متون بیشتر فلسفی و آیینی هستند و قدمت بالایی دارند.
• سمریتی ها شامل مهابهاراتا رامایانا پوراناها و قانون منو هستند. این متون روایی اسطوره ای و اخلاقی اند و داستان های پرمعنایی از خدایان پادشاهان و آموزه های اخلاقی ارائه می دهند.

یکی از مهم ترین بخش های مهابهاراتا کتاب «بگواد گیتا» است که گفت وگویی میان کریشنا و آرجونا را بازگو می کند و به عنوان راهنمای معنوی در زندگی شناخته می شود.

نظام طبقه بندی اجتماعی در هندوییسم ساختار وارنا و کاست

یکی از جنبه های مهم آیین هندو نظام طبقاتی یا «وارنا» است. این نظام جامعه را به چهار طبقه تقسیم می کند

1. برهمنان کاهنان و معلمان روحانی
2. کشاتریاها جنگجویان و حاکمان
3. وشیاها بازرگانان و کشاورزان
4. شودراها خدمت کاران و کارگران

در کنار این طبقات افرادی به نام «دالیت» یا «نجس ها» نیز وجود دارند که خارج از سیستم وارنا قرار می گیرند و قرن ها تبعیض را تحمل کرده اند. این ساختار اجتماعی تأثیر بزرگی بر فرهنگ و تاریخ هند داشته هرچند در عصر مدرن با انتقادها و اصلاحاتی روبه رو شده است.

معابد هندو نمادهای معماری و معنویت در آیین هندوئیسم

معابد هندو در طول تاریخ مرکز عبادت آموزش و گردهمایی مذهبی بوده اند. این معابد معمولاً به یکی از خدایان بزرگ اختصاص دارند و با معماری پیچیده تندیس های متعدد و نقش برجسته های نمادین شناخته می شوند.

معابدی چون معبد مئوناکشی در مادورای معبد بریهادیشوارا در تامیل نادو و معبد جگانات در پوری نمونه هایی از شکوه معماری هندو هستند. درون هر معبد محرابی برای قرار دادن تندیس الهی قرار دارد و زائران با نذر دعا رقص و آواز خدایان را می ستایند.

جشن ها و آیین های مذهبی در دین هندوئیسم

هندوییسم سرشار از جشن های مذهبی است که با رنگ موسیقی و نمادگرایی همراه اند. این جشن ها نه تنها مذهبی بلکه فرهنگی نیز هستند و پیروان را به هم پیوند می دهند.

• دیوالی جشن نورها بزرگداشت پیروزی خیر بر شر.
• هولی جشن رنگ ها نماد شادی دوستی و پاکی.
• ناوراتری نه شب ستایش الهه دورگا.
• راکشا باندان جشن پیوند خواهر و برادر.

در این جشن ها اعمالی چون روشن کردن شمع ها آتش بازی پخت وپز خوراک های ویژه اجرای رقص ها و خواندن سرودهای دینی مرسوم است.

فلسفه های هندو شش مکتب فکری در قالب سنت معنوی

هندوییسم دارای شش مکتب فلسفی سنتی (دارشانا) است که هر کدام تفسیر خاصی از واقعیت دانش و رهایی ارائه می دهند

1. نیایا منطق و استدلال
2. ویشیشت وادا واقع گرایی فلسفی
3. سانکهیا دوگانگی ماده و روح
4. یوگا تمرینات ذهن و بدن برای رسیدن به رهایی
5. میمتسا تفسیر آیین های وداها
6. ودانتا آموزه های اوپانیشادها و مفهوم برهمن

این مکاتب در قرون مختلف رشد کرده و بر فلسفه هندی آیین بودا و حتی فلسفه غرب تأثیر گذاشته اند.

یوگا و مدیتیشن ابزارهای روحی در آیین هندوییسم

یکی از مؤلفه های معروف هندوییسم مفهوم «یوگا» است که در سراسر جهان به عنوان شیوه ای برای هماهنگی جسم و روح شناخته می شود. یوگا در متون هندو روشی برای رسیدن به موکشا (رهایی نهایی) است.

مدیتیشن نیز بخشی از یوگا است که به تمرکز ذهن رهایی از وابستگی های دنیوی و اتصال به خود برتر کمک می کند. انواع مختلف یوگا مانند هاتایوگا راجایوگا بهاکتی یوگا و کارمایوگا هر یک جنبه ای از تجربه معنوی را در بر می گیرند.

گسترش هندوییسم به خارج از هند و جوامع دیاسپورا

اگرچه هند خاستگاه اصلی هندوییسم است اما امروزه جوامع هندو در سراسر جهان به ویژه در نپال بنگلادش سری لانکا اندونزی مالزی فیجی تایلند موریس ترینیداد انگلستان ایالات متحده و کانادا یافت می شوند.

مهاجرت هندوها به ویژه در قرن 19 و 20 باعث گسترش این دین در قاره های مختلف شده است. در بسیاری از کشورها معابد هندو ساخته شده و جشن های آیینی به شکل عمومی برگزار می شود.

هندوییسم در دوران مدرن و تأثیرات فرهنگی جهانی آن

در قرن 21 هندوییسم با چالش ها و فرصت هایی روبه رو شده است. جهانی شدن مهاجرت فناوری و ارتباطات باعث بازتعریف بسیاری از جنبه های سنتی این دین شده اند.

در عین حال مفاهیمی مانند یوگا مدیتیشن آیورودا و تفکر معنوی هندو در فرهنگ جهانی محبوبیت یافته اند. هنرمندان نویسندگان و حتی دانشمندان بارها از آموزه های هندو برای الهام گرفتن بهره گرفته اند.

نقش هندوییسم در سیاست جامعه و آموزش هند

هند به عنوان خانه اصلی هندوییسم تحت تأثیر عمیق این دین قرار دارد. بسیاری از سیاستمداران فعالان اجتماعی و متفکران هندی تحت آموزش های هندو پرورش یافته اند.

در مدارس هند متون مذهبی و فلسفی هندو آموزش داده می شود و نقش آن در قانون گذاری خانواده مناسبات اجتماعی و هنر بسیار پررنگ است. با این حال تنوع مذهبی و دموکراسی هند باعث شده تا همزیستی ادیان مختلف در آن ممکن باشد.